Ο κοινοτισμός στα Βαλκάνια και η καταστροφή του στο όνομα του εξευρωπαϊσμού

Του Νίκου Παππά, Φοιτητή Πολ. Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ρήξη στις 10/9/2016 

Τα Βαλκάνια, πυρήνας του Ανατολικού Ρωμαϊκού κόσμου (Βυζαντίου, κατά την Δυτική ιστοριογραφία) και της Ορθοδοξίας, κατάφερε να επιζήσει παρά τις αντίξοες συνθήκες επί Οθωμανικής κατοχής και να κρατήσει την πολιτικοκοινωνική του ιδιαιτερότητα. Την ιδιαιτερότητα αυτή, η οποία εκφραζόταν μέσω του κοινοτιστικού συστήματος, την είχαν αποδεχτεί οι Οθωμανοί κατακτητές για δικούς τους λόγους, κυρίως οικονομικούς.

Ο κοινοτισμός στα Βαλκάνια δεν ήταν ο ίδιος παντού. Εμφανίζεται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε κοινότητα. Διαφορετικός ήταν ο κοινοτισμός του Ελληνικού κόσμου, διαφορετικός ο κοινοτισμός του Σερβικού κόσμου, του Ρουμάνικου κόσμου, του Βουλγάρικου κόσμου κλπ. Στον Ελληνικό κόσμο ο κοινοτισμός έχει κυρίως δημοκρατικό χαρακτήρα (σαφώς βέβαια κάθε κοινότητα διέφερε), ενώ στον υπόλοιπο Βαλκανικό κόσμο κυριαρχούσε ένα πιο πρώιμο κοινονιστικό σύστημα.

Η εμφάνιση των Αψβούργων στην περιοχή και η γενικότερη επαναστατική γυμναστική σε όλο τον Δυτικό κόσμο τον 18ο και τον 19ο αιώνα, έδωσε στους Βαλκανικούς λαούς την δύναμη και την ευκαιρία να πολεμήσουν για την εθνική ανεξαρτησία τους. Ο Δυτικός κόσμος και τα νεοϊδρυθέντα φιλελεύθερα κράτη εμφανίστηκαν ως η γη της επαγγελίας και οι φτωχοί Βαλκανικοί λαοί θεώρησαν ότι για να ξεφύγουν από την δεινή τους θέση, θα έπρεπε να εξευρωπαϊσθούν. Έτσι οι φιλελεύθερες - σοσιαλιστικές ιδέες και κυρίως ο εθνικισμός κυριάρχησαν στα Βαλκάνια, με κάθε έθνος να επιδιώκει την δική του εθνική ολοκλήρωση.

Η κληρονομιά του Ανατολικού Ρωμαϊκού κόσμου ήταν εντελώς αντίθετη με τις ιδέες αυτές, ιδέες πρώιμα πρωτο-ανθρωποκεντρικές και, όπως ήταν φυσικό επόμενο, είχε ως αποτέλεσμα τον ολοκληρωτικό αφανισμό του πολιτικού συστήματος του κοινοτισμού. Οι μοναρχίες και το συγκεντρωτικά κράτη αντικατέστησαν τις μικρές κοινότητες (οι οποίες, να τονίσουμε, ουδεμία σχέση έχουν με το Οθωμανικό σύστημα, αλλά ήταν κληρονομιά του «Βυζαντινού» κόσμου) και τα Βαλκάνια βρέθηκαν σε μια νέα φάση η οποία ήταν απότοκος του εξευρωπαϊσμού της (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ούτως η άλλως τα προβλήματα μεταξύ των εθνικών ομάδων από πριν). Το πρόβλημα μεγάλου αριθμού εξισλαμισθέντων και μουσουλμάνων προσφύγων στην περιοχή, κυρίως της Αλβανίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, έκανε το πρόβλημα ακόμη μεγαλύτερο. Η Βυζαντινή κληρονομιά, η Οθωμανική κληρονομιά και ο εξευρωπαϊσμός που επιχειρούνταν είχε δημιουργήσει ένα εκρηκτικό μείγμα στην περιοχή.

Ο εξευρωπαϊσμός αυτός συνεχίζει να κατατρώει τους Βαλκανικούς λαούς ακόμη και σήμερα. Την εποχή όπου οι κοινότητες καταργούνταν συστηματικώς, υπήρχαν πολλοί άνθρωποι του πνεύματος και των γραμμάτων οι οποίοι αντιστέκονταν και έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για την επικείμενη καταστροφή που είχε πολιτιστικές και πολιτικές προεκτάσεις. Στην Σερβία, για παράδειγμα, ο σημαντικός σοσιαλιστής Σβέτοζαρ Μάρκοβιτς, ο οποίος έζησε τον 19ο αιώνα, ζητούσε την αναδιοργάνωση του κράτους στην βάση της κοινότητος και υποστήριζε ότι πρότυπο κράτους είναι η κοινότητα (opstina) και ότι το κράτος είναι ένα άθροισμα κοινοτήτων. Στην Ελλάδα, χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του συντηρητικού πολιτικού Ίωνος Δραγούμη, ο οποίος θεωρούσε ότι το Ελληνικό έθνος είναι μια οικογένεια κοινοτήτων, κι ότι μόνο ότι μέσω του συστήματος του κοινοτισμού θα μπορέσει ο Ελληνισμός να «θεριέψει» και να κυριαρχήσει όπως στο παρελθόν. Στην Ρουμανία, ο ποιητής Μιχαήλ Εμινέσκου υποστήριζε ότι τα φιλελεύθερα συντάγματα που είχαν εφαρμοστεί στην χώρα του δεν ταίριαζαν με την κατάσταση και την ιδιοσυγκρασία του Ρουμανικού λαού. Στην Βουλγαρία υπήρχε, επίσης, απογοήτευση από τον πνευματικό κόσμο για την εξαφάνιση του τρόπου ζωής στα χωριά. Ακόμη και αυτοί οι άνθρωποι που έβλεπαν τον κίνδυνο, ήταν επίσης επηρεασμένοι από τις Δυτικές ιδεολογίες. Ήταν σοσιαλιστές, εθνικιστές ή φιλελεύθεροι, με αποτέλεσμα να βάζουν τον κοινοτισμό μέσα στα ιδεολογικά αυτά πλαίσια.

Ο Ρήγας Φεραίος, μια ιδιαίτερη περίπτωση, τον 18ο αιώνα ονειρευόταν την δημιουργία μιας Βαλκανικής Ομοσπονδίας, στην βάση του κοινοτισμού και του δημοκρατικού τρόπου οργανώσεως. Δεν ήθελε τυχαία να συμπεριλάβει τυχαία όλα τα Βαλκάνια σε αυτή την ομοσπονδία, το έκανε καθώς οι λαοί αυτοί ήδη ζούσαν σε αυτό το καθεστώς πολιτικής οργανώσεως. Έβλεπε την ιδιαιτερότητά τους και ήξερε ότι το Δυτικό πρότυπο μόνο καταστροφή θα μπορούσε να αποφέρει για τους λαούς αυτούς.

Όπως και αποδείχτηκε. Ο Βαλκανικός αγροτικός κόσμος (ο οποίος ήταν πάνω από το 70% του πληθυσμού σχεδόν σε όλες τις χώρες) θεωρούσε τις νεοϊδρυθέντες μοναρχίες ίδιες ή ακόμη και χειρότερες από τους Οθωμανούς πρώην κατακτητές. Η φορολογία πολλές φορές ήταν μεγαλύτερη από πριν, ενώ οι τρόποι συγκομιδής των φόρων ήταν ακόμη πιο σκληροί και βίαιοι. Οι χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις των Βαλκανικών λαών πλήρωσαν ακριβά τον εξευρωπαϊσμό, καθώς τελικώς οπισθοδρόμησαν (κυρίως ο Ελληνικός κόσμος, ο οποίος είχε δημοκρατικό σύστημα). Επίσης, οι μοναρχίες λεηλάτησαν την εκκλησιαστική περιουσία όσο δεν τόλμησαν ούτε οι Οθωμανοί. Για παράδειγμα στην Ελλάδα επί Βαυαροκρατίας κατεστράφησαν χιλιάδες μοναστήρια, κάηκαν χιλιάδες αγία λείψανα, ιερά κειμήλια και χειρόγραφα. Ο Μακρυγιάννης θα γράψει ότι όσα είχαν σεβαστεί οι κατακτητές επί αιώνες, κατεστράφησαν μέσα σε 2-3 μήνες.

Η προσπάθεια για εθνική ανεξαρτησία και οι συνεχείς πόλεμοι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τελικώς απέτυχαν, καθώς από την Οθωμανική δεσποτεία πήγαν σε μια νέα κρατική δεσποτεία από την οποία δεν έχουν καταφέρει (ούτε υπάρχει και ως αίτημα πλέον) να απελευθερωθούν. Πλέον τα Βαλκάνια έχουν εναρμονιστεί πλήρως με το Δυτικό πρότυπο, και ανήκουν στο «καθυστερημένο» του κομμάτι, ενώ η επιστροφή στον κοινοτισμό είναι πλέον αδύνατη…

 (ανοίξτε την εικόνα σε νέα καρτέλα για να δείτε το άρθρο σε μεγαλύτερο μέγεθος)