Τα media της νέας εποχής αλλάζουν την πολιτική

Του Μάριου Νοβακόπουλου, Φοιτητή στο τμήμα Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Η κυριαρχία του διαδικτύου αλλάζει τον τρόπο ενημέρωσης του κοινού και γίνεται ο εφιάλτης όχι μόνο των παραδοσιακών ΜΜΕ αλλά και της πολιτικής ελίτ, στην Ελλάδα και τον κόσμο.

Οι τεχνολογικές εξελίξεις στον τομέα της επικοινωνίας και των πληροφοριών είναι ραγδαίες, η δύναμη του διαδικτύου, της εικόνας και της άμεσης σύνδεσης των πάντων με τους πάντες αλλάζουν το πρόσωπο της κοινωνίας, θετικά ή αρνητικά, με πολλούς τρόπους. Η διαπίστωση αυτή φυσικά δεν είναι καμία πρωτοφανής ανακάλυψη. Χιλιάδες άρθρα έχουν γραφτεί για το πώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η κουλτούρα του blogging και microblogging, η ανάπτυξη συζητήσεων σε φόρα ευρεία και καθημερινής επαφής και η τεράστια διάχυση πληροφοριών και ειδήσεων μεταβάλουν σημαντικά το πρόσωπο του πολιτισμού. Από άποψης επήρειας της πολιτικής, της κοινής γνώμης και των συνειδήσεων, οι αλλαγές στο σύστημα ενημέρωσης παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον.

Στον τομέα των media παρατηρούνται δύο φαινόμενα. Το ένα έχει να κάνει με την παρακμή των παραδοσιακών μέσων μαζικής ενημέρωσης και το άλλο (άρρηκτα συνδεδεμένο εν σχέσει αιτιότητας με το πρώτο) η άνοδος των εναλλακτικών, αποκεντρωμένων μέσων ηλεκτρονικής ενημέρωσης.

Από τη μία βιώνουμε τον αργό αλλά σταθερό μαρασμό και πτώση των παραδοσιακών φορέων ενημέρωσης και διαμόρφωσης γνώμης, που είναι οι τηλεοπτικοί σταθμοί, οι εφημερίδες, τα περιοδικά και τα διαδικτυακά παρακλάδια τους. Ο κόσμος αυτός βρισκόταν επί μακρόν σε μία ξεχωριστή θέση στη χορεία της αστικής ελίτ. Ανήκε σε ένα ολιγομελές σύστημα ισχυρών ανθρώπων, μία ολιγαρχία βιομηχάνων, εργολάβων και εφοπλιστών, οι οποίοι βρίσκονταν σε διαρκή αλληλεπίδραση και στενή σύνδεση (έως διαπλοκή) με το πολιτικό κατεστημένο και τον επιχειρηματικό κόσμο και τα συμφέροντα του. Ήταν ένας κόσμος με κύρος και λάμψη, πλαισιωμένος από σοβαρούς (ενίοτε σοβαροφανείς) αναλυτές, ακριβοπληρωμένους δημοσιογράφους και παρουσιαστές, διασήμους ηθοποιούς και ακριβές παραγωγές. Ειδικά η τηλεόραση ήταν η καρδιά της καθημερινής κουλτούρας, της ενημέρωσης και διασκέδασης του μέσου νοικοκυριού.

Αντιθέτως ραγδαία είναι η άνοδος των πιο ασήμων, περιθωριοποιημένων, ταπεινών μέσων επικοινωνίας, κυρίως με βάση το διαδίκτυο. Κατ’ αρχήν social media όπως το Facebook και σελίδες microblogging σαν το Twitter και το Tumblr δημιουργούν ένα απέραντο φόρουμ συζήτησης και ανταλλαγής απόψεων, διασποράς ειδήσεων και πολιτικού σχολιασμού. Όλοι έχουν γνώμη και φωνή, κάτι που οδηγεί στην αποκαθήλωση του παρουσιαστή ειδήσεων και του επαγγελματία δημοσιογράφου από το θρόνο της αυθεντίας και του μονοπωλίου της πληροφόρησης. Απόψεις περιθωριακές ή μειοψηφικές, που παλιά δύσκολα μπορούσαν να εκφραστούν δημοσίως, πλέον αναδεικνύονται ελεύθερα και επηρεάζουν σημαντικά το δημόσιο διάλογο. Στη σύγχρονη κοινωνία υπάρχει τεράστια ποικιλία μέσων ενημέρωσης από κάθε θεματικό ενδιαφέρον, πολιτική αφετηρία και ιδεολογική απόχρωση. Παλαιότερα η ανάγνωση πολλών περιοδικών και εφημερίδων και η επαφή με τη διανόηση του εξωτερικού ήταν προνόμιο λίγων πλουσίων ή λογίων. Ο πολύς κόσμος στην Ελλάδα έβλεπε τηλεόραση και ίσως αγόραζε μία εφημερίδα και 1-2 περιοδικά στην καλύτερη περίπτωση, με τα μέσα αυτά ναι μεν να προέρχονται από διαφορετικούς χώρους και πολιτικές στρατεύσεις, όμως τα περισσότερα να ανήκουν στην ίδια ευρεία συμπαιγνία της πολιτικοοικονομικής ολιγαρχίας, με όλες τις ιδιοτέλειες και τις φιλοδοξίες που τη διακατέχουν.

Πλέον ο «καταναλωτής» ειδήσεων και απόψεων έχει απεριόριστες επιλογές χωρίς περιορισμούς χρημάτων και τόπου. Το διαδίκτυο βρίθει πληροφοριών για κάθε γνώση, φαινόμενο, συμβάν και κοινωνική κατάσταση. Η επαφή ανθρώπων με παρόμοια πιστεύω από διαφορετικές χώρες είναι πολύ εύκολη. Ο Έλληνας φιλελεύθερος μπορεί να διαβάζει κάθε μέρα τη Huffington, ο δεξιός το American Conservative, ο ρωσόφιλος το Russia Today, οι αριστεροί και οι εθνικιστές να έρχονται σε επαφή με τις αντίστοιχες σελίδες κ.α. Η αλληλεπίδραση ιδεολογιών μεταξύ διαφορετικών χωρών πάντα ήταν σημαντική, πλέον δε είναι καθημερινή και κομβικής σημασίας. Αυτή η ποικιλότητα έχει ένα μεγάλο καλό: αναπτύσσεται η πολυφωνία και η ελευθερία και απελευθερώνει τον πολίτη από τον περιορισμένο χώρο της κατεστημένης ενημέρωσης. Από την άλλη επιτρέπει πολύ μικρή έκθεση στην αντίθετη άποψη, βοηθά στην περιχαράκωση σε ομάδες με τις ίδιες ακριβώς ιδέες και οδηγεί σε πόλωση και αδυναμία κατανόηση της άλλης πλευράς. Κάποτε όλοι έβλεπαν από τους ίδιους σταθμούς τηλεόραση. Οι νέες έρευνες στις ΗΠΑ δείχνουν όμως πως οι αριστεροί και οι δεξιοί πλέον επικεντρώνονται στις αντίστοιχες ιστοσελίδες και φόρα, αγνοώντας και απορρίπτοντας εκ προοιμίου το αφήγημα της άλλης πλευράς, οδηγώντας σε συλλογική απομόνωση. 

(Περισσότερα για τη σύνδεση της παρακμής των παραδοσιακών ΜΜΕ και της πόλωσης εδώ: http://www.cjr.org/analysis/media_polarization_journalism.php)

Στην Ελλάδα η απαξίωση των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης και η άνοδος των αντιστοίχων εναλλακτικών υποβοηθήθηκε πολύ από την κρίση. Μέσα στις μεγάλες αλλαγές που έφερε στη χώρα μας η οικονομική κάθοδος, η κοινωνική αναστάτωση και η πολιτική αναταραχή, ήταν και η αλλαγή του τρόπου με τον οποίο ο Έλληνας ενημερώνεται. Το επικοινωνιακό αντάρτικο εκφράστηκε σε δύο (ενίοτε επικαλυπτόμενα) ρεύματα, ένα αντιμνημονιακό και ένα εθνικοπατριωτικό.

Η αντιμνημονιακή κίνηση, η αντίθεση δηλαδή στα προγράμματα λιτότητας που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα κατά την οικονομική κρίση, υπήρξε ισχυρή πολιτική αντίληψη που κατηύθυνε, από καιρού εις καιρόν, όλα σχεδόν τα ελληνικά κόμματα πλην ΠΑΣΟΚ, μεσουρανώντας από το 2010 έως το δημοψήφισμα του 2015. Η ανεργία και η φτώχεια, η εξαθλίωση της εργατικής τάξης και η ασφυκτική συμπίεση της μεσαίας οδήγησαν σε πλήρη απογοήτευση από το πολιτικό σύστημα και από τα συν αυτώ ΜΜΕ. Έτσι λοιπόν, μεταμεσονύκτιες εκπομπές από λαϊκιστές και συχνά προκλητικούς δημοσιογράφους που κατήγγελλαν με σφοδρότητα την κυβερνητική ανικανότητα και διαφθορά έγιναν από τις πιο δημοφιλείς στην τηλεόραση. Εφημερίδες και έντυπα με αντικείμενο την κατακεραύνωση των μνημονίων και της λιτότητας άρχισαν να εμφανίζονται και να κάνουν καλές πωλήσεις, ενώ πάλαι ποτέ κυρίαρχα έντυπα κατέρρεαν. Το διαδίκτυο πλημμύρισε με εκατοντάδες ιστολόγια τα οποία καλλιεργούσαν την αντίδραση στις κυβερνητικές πολιτικές και κατηγορούσαν το πολιτικό σύστημα για εθνική μειοδοσία ή και καθαρή προδοσία. Τα μέσα αυτά τροφοδότησαν και τροφοδοτήθηκαν από κινήματα όπως των Αγανακτισμένων ή της Κερατέας και συνέβαλαν στην πτώση του παλαιού δικομματισμού και την άνοδο δυνάμεων όπως ο ΣΥΡΙΖΑ, οι Ανεξάρτητοι Έλληνες κ.α., όπως και στο αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος. Ταυτόχρονα καλλιέργησαν την αντιπάθεια προς τους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ιδέα επιστροφής σε εθνικό νόμισμα, το αίτημα για τις γερμανικές επανορθώσεις κ.α.

Επί κρίσης ακόμη γιγαντώθηκε η αντίδραση στα συντηρητικά, δεξιότερα του κέντρου στρώματα. Η ανησυχία για τον κοινωνικό και πολιτικό μετασχηματισμό της χώρας και της Ευρώπης (παγκοσμιοποίηση, μετανάστευση, εκκοσμίκευση, απώλεια εθνικής ταυτότητας και κοινωνικής ομοιογένειας), που είχε ξεκινήσει με κινήματα όπως αυτό κατά των νέων ταυτοτήτων ή των νέων σχολικών βιβλίων και κόμματα όπως το ΛΑΟΣ, πλέον έλαβε χαρακτήρα κοινωνικής και πολιτιστικής (αντ)επανάστασης. Με τα κατεστημένα κεντροδεξιά ΜΜΕ να έχουν μετακυλίσει σε μία καθαρά φιλοευρωπαϊκή, φιλελεύθερη στάση ενώ υπερασπίζονταν την λιτότητα, τον χώρο αυτό κάλυψε η εκρηκτική αύξηση εναλλακτικών μέσων. Εμφανίστηκαν νέες εφημερίδες με καθαρή στόχευση στις συντηρητικές αξίες (το παλαιό τρίπτυχο «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια») ενώ αυξήθηκε η κυκλοφορία παλαιότερων που ήταν περιθωριακές. Με διαφόρους προσανατολισμούς και προτεραιότητες (π.χ. με επίκεντρο την ορθοδοξία, τη μετανάστευση, την δημόσια τάξη και εγκληματικότητα, τον εθνικισμό, την ιστορία κ.α.) αναπτύχθηκε μία τεράστια εθνικοπατριωτική μπλογκόσφαιρα. Ο διαδικτυακός χώρος αυτός, παρ’ ότι εξαιρετικά επιρρεπής στον λαϊκισμό και τις θεωρίες συνομωσίας, κατηύθυνε αποτελεσματικά την απέχθεια μερίδας του κόσμου για τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις και την απογοήτευση από τη Νέα Δημοκρατία, προς τη ριζοσπαστικοποίηση. Ταυτόχρονα, ύστερα από δεκαετίες όπου η παράδοση, η ιστορία και η ιστορική ανάγνωση της Αριστεράς έχαιραν μεγάλου σεβασμού και βρίσκονταν ουσιαστικώς στο απυρόβλητο, για πρώτη φορά αμφισβητήθηκε το κυρίαρχο αφήγημα της σχετικά με τη Δικτατορία, το Πολυτεχνείο, τον Εμφύλιο πόλεμο και την Κατοχή, γεγονότα που ακόμη και σήμερα διαμορφώνουν συνειδήσεις και ορίζουν αντιπαλότητες. Η δεξιά αντίδραση συνέβαλλε στην άνοδο της Χρυσής Αυγής, την ανάπτυξη συντηρητικότερων τάσεων στη Νέα Δημοκρατία ή εκτός αυτής και στην τοποθέτηση στην κορυφή της πολιτικής ατζέντας ζητημάτων όπως η μετανάστευση (ιδίως μουσουλμάνων) και η ασφάλεια.

(Μία κατατοπιστική ανάλυση για την ακροδεξιά μπλογκόσφαιρα εδώ http://ephemeron.eu/879)

Απέναντι σε αυτά τα κινήματα και τις τεχνολογικές αλλαγές, το επικοινωνιακό κατεστημένο δεν ανταπεξήλθε ικανοποιητικά. Ηθικά και πολιτικά απαξιωμένο για τη συμβολή του στο μεταπολιτευτικό σύστημα διαπλοκής και στην εφαρμογή των μέτρων λιτότητας, ξεπερασμένο από την πλουραλιστική δύναμη του διαδικτύου, όχι απλά υποχωρεί ως διαμορφωτής γνώμης και αξιών, αλλά πλέον κάθε του επίθεση αποτελεί τίτλο τιμής, ακεραιότητας και εγκυρότητας για το δέκτη. Οι κυκλοφορίες των εφημερίδων έπεσαν και τα κανάλια παρήκμασαν, με αποκορύφωμα τον πρόσφατο εξευτελισμό τους από την τρέχουσα κυβέρνηση. Ακόμη και στο χώρο της διασκέδασης, το διαδίκτυο (με τις σειρές, ταινίες, σατιρικές και ψυχαγωγικές εκπομπές και τις ιστοσελίδες Lifestyle) εκτοπίζει την τηλεόραση, η οποία γίνεται όλο και περισσότερο μέσο που χρησιμοποιούν οι μεγαλύτερες ηλικίες.

Το φαινόμενο δεν είναι ελληνικό. Οι τεχνολογικές αλλαγές και η τάση ενίσχυσης των αποκεντρωμένων, ανεξαρτήτων blogs και του διαδικτύου εν γένει απέναντι στην τηλεόραση και τον κατεστημένο τύπο συμβαίνουν παγκοσμίως και ανεξαρτήτως πολιτικών συνθηκών. Όμως στο σύγχρονο δυτικό κόσμο που δοκιμάζεται από πολύπλευρες κρίσεις αυτό λαμβάνει μία πολιτική χροιά πολύ σημαντική. Οι πάλαι ποτέ πανίσχυροι εκδοτικοί οίκοι και τηλεοπτικοί σταθμοί ασκούν ολοένα και μικρότερη επιρροή, με τις απογοητευμένες (και ενίοτε εξαγριωμένες) λαϊκές μάζες να τους αποφεύγουν ή να τους έχουν καταστήσει συνωνύμους της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης. Αυτό γίνεται εμφανές με τον πιο προκλητικό και ακραίο τρόπο στις ΗΠΑ: η υποψηφιότητα του Donald Trump για την προεδρία, ενώ συγκεντρώνει τα πυρά όλων σχεδόν των κατεστημένων ΜΜΕ, προπαγανδίζεται πυρετωδώς μέσα από το Facebook, το twitter και εναλλακτικές ιστοσελίδες και φόρα. Το ρυθμό της εκστρατείας δεν ακολουθούν ευυπόληπτες εφημερίδες και περιοδικά όπως η Wall Street Journal ή το National Review, αλλά τα trolls και οι μέχρι πρότινος περιθωριακοί neoreactionaries και alt-rightists του 4chan.

Οι αλλαγές αυτές δίνουν μεγάλες ευκαιρίες για εκδημοκρατισμό και περισσότερη πολυφωνία στην ενημέρωση, κατάγοντας πλήγμα στην πολιτικοοικονομική και επικοινωνιακή ολιγαρχία, δίνοντας φωνή σε στρώματα και ιδέες που η άρχουσα τάξη περιφρονούσε και φίμωνε. Ο υπερβολικός κατακερματισμός όμως και η αυξημένη πόλωση μπορεί να δράσουν αρνητικά για τις προοπτικές δημοκρατικής συνεννόησης και κοινωνικής συνοχής, ενώ η κουλτούρα του ναρκισσισμού και του λαϊκισμού που ανθεί στο διαδίκτυο επιδεινώνει τις τάσεις αυτές. Αυτή η διελκυστίνδα απελευθέρωσης και αποδόμησης, πολυφωνίας και οχλοβοής, θα συνεχίζει να επηρεάζει και να οδηγεί τις κοινωνίες μας και τις πολιτικές τους όσο διαρκεί η κρίση του Δυτικού κόσμου.

Αναδημοσίευση από Νέα Πολιτική