Συντηρητισμός και Διαφωτισμός: δυνάμεις αντίθετες;

Του Μάριου Νοβακόπουλου (φοιτητής ΔΕΠΣ Παντείου)

ΤΙ ΗΤΑΝ Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Στη σύγχρονη ιστοριογραφία και πολιτική-φιλοσοφική σκέψη, ο Διαφωτισμός κατέχει θέση περίοπτη.  Το συγγραφικό και διανοητικό έργο των μεγάλων στοχαστών, ιδίως Γάλλων και Άγγλων, του 17-18ου αιώνα εξυψώνεται ως απελευθερωτικό για το ανθρώπινο πνεύμα.  Η προώθηση της ελεύθερης σκέψης, του ορθολογισμού, της ανεξιθρησκείας, της απαλλαγής από τα δεσμά της παράδοσης και της ανελαστικής εξουσίας, ο ατομικισμός, η έμφαση στην προστασία των πολιτών από τον ηγεμόνα και η συμμετοχή τους στη διακυβέρνηση, όλα αυτά αποτέλεσαν βασικές αρχές πάνω στις οποίες αναπτύχθηκε ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός και οι πρωτεύοντες θεσμοί και αξίες του:  δημοκρατία, κοινοβουλευτισμός, εκκοσμίκευση κ.α.  Ξεκινώντας από σαλόνια ευγενών, λέσχες και ελευθεροτεκτνονικές στοές, ο Διαφωτισμός πέρασε στη δημόσια ζωή, την πολιτική και την ηθική, αλλάζοντας για πάντα τον κόσμο.

Οι ιδέες του Διαφωτισμού για πρώτη φορά διεκδίκησαν ανοικτά την εξουσία από τον παλαιό κόσμο με τη Γαλλική Επανάσταση (είχαν προηγηθεί η Ένδοξη Επανάσταση στην Αγγλία και η Αμερικανικη΄Επανάσταση, αλλά θα παρακαμφθούν λόγω της σχετικής μετριοπάθειας τους και της μικρότερης επίδρασης τους).  Τότε ήταν, που στη Συντακτική Συνέλευση των Παρισίων συγκροτήθηκαν οι τρεις πόλοι τους οποίους επικαλούμαστε και σήμερα:  η Αριστερά, η Δεξιά και το Κέντρο.  Δεξιοί ήταν οι αντιδραστικοί, οι οπαδοί του παλαιού καθεστώτος:  επιθυμούσαν την επαναφορά της απολυταρχικής βασιλείας και την προστασία των φεουδαλικών και εκκλησιαστικών προνομίων.  Αριστεροί ήταν οι εμφορούμενοι από καθαρά διαφωτιστικές ιδέες, ζητώντας δημοκρατία, ισότητα και εκκοσμίκευση.  Στο Κέντρο βρίσκονταν οι πλέον μετριοπαθείς, οπαδοί της μοναρχίας και της παράδοσης, που όμως ζητούσαν την επί το φιλελεύθερο μεταρρύθμιση τους (αγγλικό πρότυπο).  Τη συνέχεια τη γνωρίζουμε:  η Αριστερά των ακραίων Ιακωβίνων επικράτησε και προσπάθησε να επιβάλει δια μιας και με τη βία το διαφωτιστικό, ηθικοκοινωνικά εκσυγχρονιστικό της πρόγραμμα.  Εκτέλεσε το βασιλικό ζεύγος, κυνήγησε ανελέητα την Καθολική Εκκλησία και αποπειράθηκε να εγκαθιδρύσει "πολιτική θρησκεία", προέβη σε τρομοκρατική πολιτική αποκεφαλίζοντας δεκάδες χιλιάδες στη λαιμητόμο και ισοπεδώνοντας ολόκληρες επαρχίες όταν τόλμησαν να την αψηφίσουν.  Το καθεστώς αυτό ανατράπηκε τελικά και ακολούθησε η Ναπολεόντειος Εποχή.

ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΔΕΞΙΑ

Το δίπολο Αριστεράς και Δεξιάς συνεχίζεται ως σήμερα, φυσικά πολύ αλλαγμένο.  Η εμφάνιση του Καρλ Μαρξ έδωσε νέα τροπή στην ιδεολογική πάλη.  Παρ' ότι εξέλιξη (σε κομματικό και κοινωνικό επίπεδο) της Δεξιάς του 1789, η σύγχρονη Δεξιά ήταν που έγινε θεματοφύλακας της δημοκρατίας, του ατομικισμού και της ελεύεθρης οικονομίας.  Αντίθετα, η Αριστερά διατήρησε το αντιπαραδοσιακό, αντιθρησκευτικό στοιχείο της, προσέθεσε όμως το διεθνισμό, τον κολλεκτιβισμό, και στην πράξη τα κομουνιστικά καθεστώτα υπήρξαν εξαιρετικά αυταρχικά και συγκεντρωτικά.  Με την κύρια αντιπαλότητα να έρχεται στο επίπεδο ατομικισμού κατά κολλεκτιβισμού και καπιταλισμού κατά σοσιαλισμού, ο πρωταρχικός χαρακτήρας της Δεξιάς ως θεματοφύλακα των παραδόσεων εξασθένησε.  Παρ' ότι ένας γενικός "σκελετός" παραμένει (τάξη, κράτος δικαίου, πειθαρχία, εθνική κυριαρχία), τα αντιπαραδοσιακά ιδεολογικά κινήματα του 19-20ου αιώνα (φεμινισμός, πολιτιστικός μαρξισμός-σχολή της Φρανκφούρτης, σεξουαλική επανάσταση, κίνημα των ομοφυλοφίλων, διεθνιστικό κίνημα, κίνημα εκκοσμίκευσης κ.α.) βρήκαν πρόσφορο έδαφος και είτε επικράτησαν είτε άμβλυναν κατά πολύ τις συντηρητικές αντιστάσεις, σαρώνοντας τις κατεστημένες αντιλήψεις περί έθνους, φυλής, οικογενείας και θρησκείας.  Σε όλο το  Δυτικό κόσμο, η δεξιά-συντηρητική παράταξη υφίσταται αλλεπάλληλες ήττες στον "culturewar", που τείνουν να πάρουν μορφή πανωλεθρίας.

Φυσικά, η σημερινή Δεξιά, η σύγχρονη συντηρητική παράταξη δεν μπορούσε να μείνει καθηλωμένη στις νόρμες του 18ου αιώνα.  Ουδείς εχέφρων δεξιός δεν υπερασπίζεται την ελέω Θεού βασιλεία, την καύση των αιρετικών ή τη στέρηση της ψήφου από τις γυναίκες.  Ύστερα από αιώνες κίνησης της ανθρωπότητας στον κύκλο της θρησκείας και της παράδοσης, υπήρχε η ανάγκη ανανέωσης, ελαστικοποίησης και μεγαλύτερης ανεκτικότητας, χάριν της ευτυχίας των ανθρώπων, της κοινωνικής ειρήνης και της πολιτιστικής ανάπτυξης.  Η σαρωτική όμως ανατροπή των παραδόσεων και η επέλαση του σχετικισμού, του μηδενισμού, της αθεΐας, της απαξίωσης της οικογένειας (με την υπογεννητικότητα την οποία έφερε) και της αποθέωσης της σεξουαλικής ασυδοσίας και υπερβολής, έχει κάνει πολλούς να σκεφθούν μήπως αυτή η διαδικασία ήταν αναπόφευκτη άπαξ και ξεκίνησε η επικράτηση των ιδεών του Διαφωτισμού.  Ρομαντικοί, παραδοσιοκράτες και ακροδεξιοί (φασίστες και συναφή) θεωρούν πως για αυτούς που θέλουν μία κοινωνία βασισμένη στην πολύγονη πυρηνική οικογένεια, την πίστη και μεταφυσική ηθική τάξη, το ισχυρό κράτος και το έθνος ως κοινότητα καταγωγής, ο Διαφωτισμός πρέπει να αντιμετωπίζεται ως καταστροφή.  Ως ένας ανεμοστρόβιλος που συνεπήρε κάθε φραγμό και απαξίωσε αιώνιες αξίες, για να παραδώσει μία κοινωνία κατακερματισμένη, ολιγόγονη, άπιστη, άεθνη, με άτομα εγωιστικά, ασυνείδητα και αχαλίνωτα.

ΔΙΑΦΩΤΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

Εδώ λοιπόν έρχεται το ερώτημα του κειμένου:  είναι ο Διαφωτισμός συμβατός με τη σύγχρονη Δεξιά (και δη την ελληνική);  Ή μήπως απεργάζεται εξ αρχής την καταστροφή της;

Πρωτίστως πρέπει να οριστεί τι εννοείται με την έννοια Δεξιά.  Διότι αν οριστεί η Δεξιά πρωτίστως ως πρόταξη της ελεύθερης αγοράς και του ατομικισμού, αφ' ενός δεν μπορεί να διακριθεί από το σημερινό Κέντρο, αφ' ετέρου μοιάζει σαν αυθεντική κόρη του Διαφωτισμού οπότε η συζήτηση περιττεύει.  Για το κείμενο αυτό λοιπόν, δεξιά θα είναι πρώτα απ' όλα εθνικός και κοινωνικός συντηρητισμός, αυτό που συνοψίζεται στο παλαιό τρίπτυχο "Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια".  Οι τρεις αξίες που άρχισαν να δέχονται τα πρώτα πυρά από το 18ο αιώνα.

Ξεκινώντας το συλλογισμό μας πρέπει να διευκρινήσουμε ότι ο Διαφωτισμός δεν ήταν ένα ενιαίο, συνεκτικό, οργανωμένο κίνημα.  Ήταν ένα ρεύμα στο οποίο εντάσσονταν ασυνείδητα πολυάριθμοι διανοούμενοι και συγγραφείς, οι οποίοι όμως σε αρκετά ζητήματα διαφωνούσαν.  Κανένας τους δεν ήταν ολότελα αντίθετος με τις συντηρητικές αξίες ή ολότελα σύμφωνος με αυτές.  Συνεπώς, θα εξετάσουμε έναν προς έναν ορισμένους και θα αξιολογήσουμε τις ιδέες τους.

Για παράδειγμα, για τη συντηρητική σκέψη η θεωρία του Ρουσώ περί του "φυσικού ανθρώπου" είναι απαράδεκτη.  Για τον Ρουσώ, ο άνθρωπος ξεκίνσηε την ύπαρξη του σε μία φυσική, προκοινωνική κατάσταση, η οποία ήταν εν πολλοίς ιδεατή.  Ο άνθρωπος ήταν νήπιος και αθώος, ζούσε ηθικά και μακάρια.  Όταν ήλθε η ιδιοκτησία και η οργανωμένη κοινωνία, δημιουργήθηκε εγωισμός και απληστία και ύστερα όλα τα δεινά της ανθρωπότητας.  Θαύμαζε το τρόπο ζωής των ιθαγενών και συνέβαλε στη διάδοση της ιδέας του "ευγενούς αγρίου" στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία.  Το μοτίβο αυτό, του ανθρώπου που είναι φύσει αγαθός και η κοινωνία το διαφθείρει, είναι εξαιρετικά δημοφιλές στην Αριστερά.  Οι βάνδαλοι στις διαδηλώσεις είναι "προβληματισμένα παιδιά που ξεσπάνε" και οι μετανάστες εγκληματίες "θύματα ρατσισμού".  Παρ' ότι η στροφή του ανθρώπου στην κακία έχει συχνά κοινωνικά, εξωγενή αίτια, η αναγωγή αυτής της διαπίστωσης σε κανόνα είναι κάθετα αντίθετη με τις αξίες της Δεξιάς, η οποία δεν μπορεί να είναι διατεθειμένη να δικαιολογεί τους πάντες γιατί φταίει η "κακούργα κοινωνία".  Για το Δεξιό, κεντρικής σημασίας είναι η αρχή της προσωπικής ευθύνης και η ανάγκη εσωτερικού αγώνα ενάντια στα πάθη και τις αντικοινωνικές μας ροπές (πλαίσιο κομβικής σημασίας τόσο για την αρχαιοελληνική όσο και για τη χριστιανική σκέψη).  Αντίθετα, ο Ρουσώ υπερασπιζόταν την πατριαρχική αστική οικογένεια ως κοινωνικό θεμέλιο και ιδεατή μονάδα ανατροφής υγιών και λογικών πολιτών.  Θρησκευτικά, ήταν μετριοπαθής ντεϊστής, και αναγνώριζε την αναγκαιότητα της θρησκείας, αλλά και της ανοχής αντικρουομένων πιστεύω.

Κάθετα αντίθετος με το Ρουσσώ ήταν ο Χόμπς.  Ο Χομπς, εκ των πατέρων της ρεαλιστικής σχολής των διεθνών σχέσεων, υποστήριζε πως η φυσική κατάσταση του ανθρώπου ήταν άγρια και τρομακτική.  Ο προκοινωνικός, προπολιτιστικός άνθρωπος ήταν βίαιος, ανεξέλεγκτος και κακός, η δε ζωή ήταν σύντομη, θλιβερή και επικίνδυνη.  Οι άνθρωποι λοιπόν ενώθηκαν μαζί για να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους, συνάπτοντας ένα κοινωνικό συμβόλαιο, με το οποίο απέδιδαν σε έναν ηγεμόνα την εξουσία να κυβερνά και να διατηρεί την τάξη, που είναι απαραίτητη για τη συνεργασία, την οικονομική παραγωγή κ.α.  Το κατεστημένο αυτό, ο πανίσχυρος και ανεξέλεγκτος "Λεβιάθαν" (το βιβλικό κήτος, προσωποποίηση των θαλασσίων δυνάμεων), ελέγχει το στρατό, τη δικαιοσύνη, τους νόμους, ακόμα και την πίστη.  Το πλήθος οφείλει να υπακούει στον "Λεβιάθαν" στα πάντα ανεξαιρέτως.  Μόνο αν οδηγήσει σε μία κατάσταση χειρότερη από την πρότερη προκοινωνική, τότε δικαιούται να τον ανατρέψει και να συνάψει νέο κοινωνικό συμβόλαιο.  Για τον άθεο Χομπς η θρησκεία είναι καθαρά κοινωνική υπόθεση, η οποία πρέπει να είναι απολύτως υποταγμένη στο κράτος ως όργανο της εξουσίας του "Λεβιάθαν".

Οι αντιλήψεις του Χομπς για την ανθρώπινη φύση συμφωνούν με τη Δεξιά κοσμοθέαση, όπως φάνηκε στην παραπάνω κριτική στο Ρουσώ.  Η θεωρία του για τη σύνταξη της κοινωνίας θυμίζει αυτήν του Πρωταγόρα στον μύθο του Προμηθέα τον οποίο αφηγείται στο Σωκράτη.  Όμως οι απολυταρχικές του τάσεις, το κράτος-τέρας που ελέγχει τα πάντα, δε συνάδουν με τη σύγχρονη συντηρητική σκέψη, που απαιτεί ελεύθερη αγορά και περιβάλλον πρόσφορο στη σκέψη και την ατομική δημιουργικότητα.  Αυτονόητο είναι βέβαια πως ο προτεσταντικός καισαροπαπισμός του Χομπς (όπως εφαρμόστηκε επί μακρόν και εν μέρει ακόμη στην Αγγλία και τη Σκανδιναβία) είναι κάθετα αντίθετος με την Ορθόδοξη διασκαλία.

Ο Λοκ από την άλλη ήταν πιο μετριοπαθής.  Το κοινωνικό του συμβόλαιο προέβλεπε διάκριση των εξουσιών (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική) προς αποφυγήν υφαρπαγής της λαϊκής βούλησης και καταχρήσεων.  Ακόμη, ο λαός θα είχε τη δυνατότητα να ανακαλεί αναξίους κυβερνήτες.  Στο θέμα της θρησκείας θεωρούσε επιτακτική ανάγκη την εκκοσμίκευση, όμως αντίθετα με το Χομπς έδινε βαρύτητα στην πνευματικότητα και είχε ισχυρότερα μεταφυσικά πιστεύω.

Και φθάνουμε στο Βολταίρο.  Το σημαντικότερο στοιχείο που απωθεί το Βολταίρο από τις συντηρητικές αξίες, ήταν η εξαιρειτκή επιθετικότητα του κατά της θρησκείας και του Χριστιανισμού.  Αντίθετα με άλλους Διαφωτιστές, οι οποίου στηλίτευαν τα κακώς κείμενα ή ζητούσαν ανεξιθρησκεία, εκκοσμίκευση και ανοχή, ο Βολταίρος ζητούσε την εξαφάνιση του χριστιανισμού, επιτίθετο σφοδρά στη Βίβλο και την προσωπικότητα του Ιησού Χριστού, υπήρξε δε λαύρος κατά της Εκκλησίας.  Η πολεμική του κατά των Εβραίων θεωρήθηκε πρόδρομος του αντισημητισμού του 19-20ου αιώνα.  Ο Βολταίρος ήταν ο πατέρας της ιδέας ότι ο Χριστιανισμός ευθύνεται για την παρακμή και κατάρρευση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (ιδέα που αναπαρήγαγε ο μέγας συκοφάντης του Βυζαντίου, Εδουάρδος Γίββων).  Οι αντιλήψεις του στην ιστοριογραφία καταδίκασαν το Μεσαίωνα στο ιστορικό περιθώριο ως εποχή άθλια που δεν έχει αν επιδείξει τίποτε δημιουργικό, αξιόλογο ή αξιοθαύμαστο.  Παρ' ότι η θεωρία των "Σκοτεινών Χρόνων" έχει σήμερα απορριφθεί από τους περισσότερους μεσαιωνοδίφες, το αφήγημα της "οπισθοδρομικής θεοκρατίας" πείθει ακόμη τα πλήθη και δίνει επιχειρήμαατ στην Αριστερά κατά της θρησκείας, της παράδοσης και της εκτίμησης της ιστορικής κληρονομιάς.

Στη συντηρητική σκέψη σημαντική θέση κατέχει η αντικειμενική πραγματικότητα και ηθική, η έννοια της διαχρονικότητας στο αγαθό και το κακό.  Σε αρκετούς διαφωτιστές όμως υπάρχει πνεύμα σχετικισμού, καθώς άλλοι κηρύττουν πως η πραγματικότητα προέρχεται από το νου και δεν, επιβάλλεται σε αυτόν έξωθεν (υποκειμενικός ιδεαλισμός-Μπέρκλεϋ), ενώ άλλοι φθάνουν στο σημείο να υποτάσσουν την ανθρώπινη λογική και ηθική στα συναισθήματα του ανθρώπου (Χιουμ).  Ο υποκειμενισμός και ο σχετικισμός οδήγησαν μακροπρόθεσμα στο μηδενισμό.  Αυτές οι τρεις αντιλήψεις σήμερα βρίσκονται στο απόγειο τους.  Κάθε αξίωση αντικειμενικότητας σε οτιδήποτε λοιδωρείται, και πλέον κάθε άνθρωπος μπορεί να ορίζει όπως νιώθει, τα πάντα:  από την αισθητική (το είδαμε στη δραματική παρακμή της τέχνης στη σύγχρονη εποχή) μέχρι τη σεξουαλικότητα και το φύλο του (transexual/transgender), εσχάτως δε τη φυλή του (transracial) και το...  είδος του (otherkin).  Μιλάμε για τον μεγαλύτερο εφιάλτη του Σωκράτους να γίνεται πραγματικότητα.

Τέλος να παρατηρηθεί πως ο ισχυρισμός ότι η Γαλλική Επανάσταση γέννησε τον εθνικισμό είναι παραπλανητικός.  Ο Γαλλικός εθνικισμός γεννήθηκε με πολιτειακή μορφή (civilnationalism), δηλαδή του έθνους ως σώματος ελευθέρων ανθρώπων, κυρίων και υπερασπιστών της δημοκρατικής πολιτείας.  Αντίθετα, ο συντηρητικός εθνικισμός εκφράζεται από τον ορισμό του έθνους από τον Ηρόδοτο, ως ομάδα ανθρώπων την οποία διέπει το "όμαιμο" (κοινή καταγωγή), το "ομόθρησκο" (κοινή θρησκεία), το "ομόγλωσσο" (κοινή γλώσσα) και το "ομότροπο" (κοινές παραδόσεις, έθιμα, ηθική).  Αυτή η αντίληψη περί έθνους ταιριάζει πολύ περισσότερο στον Γερμανικό Ρομαντισμό, κίνημα αντιδιαφωτιστικό.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Τι συμπέρασμα μπορεί να εξαχθεί από την εξέταση αυτή;  Πρώτα από όλα, φαίνεται ότι οι ιδέες των Διαφωτιστών δεν είναι στο σύνολο τους ασύμβατες με τη συντηρητική σκέψη και κοσμοθέαση, ούτε όλοι οι Διαφωτιστές είχαν κοινή στάση.  Αντίθετα, έφεραν γόνιμη ανανέωση σε πολλούς τομείς του πολιτικού βίου.  Η θεωρία του Χομπς είναι πυλώνας της ρεαλιστικής οπτικής της εξωτερικής πολιτικής και της ανάγκης για ισχυρό κράτος που δίνει έμφαση στην ισχύ, στην ασφάλεια και την αυτοσυντήρηση-επιβίωση τους (συνεχίζοντας τη διανοητική παράδοση του Θουκυδίδη και του Μακιαβέλι).  Και οι πλέον θρησκευόμενοι συντηρητικοί δέχονται την ανεξιθρησκεία, έστω και με κάποιους περιορισμούς.  Άλλωστε την επέβαλλε πρώτος ο Άγιος Κωνσταντίνος (Διάταγμα των Μεδιολάνων, 313 μ.Χ.).  Η αναγνώριση εξάρτησης, ακόμη και έμμεσης, της πολιτικής αρχής από το σώμα των πολιτών συναντάται, πέραν βεβαίως της αρχαίας Ελλάδος, στη Ρώμη και μετά στο Βυζάντιο.

Το πρόβλημα δνε είναι τόσο ο Διαφωτισμός, παρ' ότι παραπάνω παραθέσαμε πληθώρα αξιών καθέτως αντιθέτων με τη Δεξιά και το συντηρητισμό.  Είναι το τι τον ακολούθησε.  Ο σχετικισμός, η εκκοσμίκευση και ο διεθνισμός επιστρατεύτηκαν και θεμελιώθηκαν ιδεολογικά από το μαρξισμό, και όλα τα αντιπαραδοσιακά κινήματα της εποχής μας πηγάζουν άμεσα ή έμμεσα από αυτόν.  Ο ιστορικός υλισμός κατέκτησε τη φιλελεύθερη σκέψη και ιδεολογία, την οποία θεμελίωσαν οι Διαφωτιστές.  Έτσι κατέληξε σήμερα ο ριζοσπαστισμός, ο ατομικισμός, η βασιλεία του κέρδους και η υποκειμενική ηθική με θεμέλιο τα αισθήματα (μην ξεχνάμε πως για την προστασία των αιασθημάτων η "νέα αριστερά" έχει επιβάλει την οργουελική λογοκρισία της "πολιτικής ορθότητας") να συνθλίβουν τις συντηρητικές αξίες και δομές, και ο κόσμος να έχει λάβει μία ηθικά και αξιακά αριστερόστροφη πορεία εδώ και 200 χρόνια.

Η αποδοχή του διαφωτιστικού πλαισίου πλήρως από τη συντηρητική παράταξη απεδείχθη καταστροφική.  Οδήγησε σε αυτοαφοπλισμό και διαρκή αμυντική στάση, κάτι που μεταφράζεται σε αδιάκοπες ήττες.  Δε χρειάζεται να υψώσει η Δεξιά τα λάβαρα του ancientregime και να περάσει τους Αριστερούς από εκκλησιαστικό δικαστήριο.  Αν θέλει όμως να επιβιώσει η οικογένεια, το έθνος και η θρησκεία από τη συνδυασμένη επίθεση του φιλελευθερισμού, της παγκοσμιοποίησης και της ποικιλόχρωμης και πολύμορφης Αριστεράς (ριζοσπαστικός φεμινισμός και ΛΟΑΔ κίνημα, διεθνισμός, κομουνισμός, αναρχισμός κ.α.), οφείλει να διαχωρίσει τη θέση της.  Να μη γίνει αντι-διαφωτιστική, αλλά εξω-διαφωτιστική.  Να εκτιμήσει την παραδοσιοκρατική πολιτική σκέψη, να αναζητήσει στην Αγία Γραφή και τους χριστιανούς φιλοσόφους του Μεσαίωνα (Αυγουστίνος, Φώτιος κ.α.) ιδέες πάνω στην ηθική και την πολιτική, να δει όπως είναι τους αρχαίους φιλοσόφους και όχι με νεωτερικούς παραμορφωτικούς φακούς.

Γενικά να απεξαρτηθεί, να αποστασιοποιηθεί από τον μοντερνισμό, γιατί οδεύει με μαθηματική ακρίβεια προς το τέλος της.

Αναδημοσίευση από το syntiritikoi.gr Δίκτυο Ελλήνων Συντηρητικών