Η ιδεολογική χρήση και η δυτικόπληκτη ανάγνωση του 1821

Του Μιχάλη Ρέττου,

Η ανάγνωση του γεγονότος της ελληνικής επαναστάσεως του 1821 με ιδεολογικά γυαλιά (κάθε είδους) έχει επιφέρει πολλαπλές στρεβλώσεις στην προσπάθεια ρεαλιστικής απεικόνισης της συνειδήσεως και των στόχων των επαναστατών. Εδώ και δεκαετίες είναι έκδηλη η τάση προβολής της ιστορίας της νεώτερης Ελλάδος μέσα από το πρίσμα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και των ιδεολογικών του παραγώγων -του φιλελευθερισμού ή του μαρξισμού-, δηλαδή η τάση ανάγνωσης της ελληνικής ιστορίας με κριτήρια εισηγμένα, δυτικόφερτα, τα οποία δεν είναι συμβατά με την ιστορική ελληνική πραγματικότητα, και ως εκ τούτου αναποτελεσματικά για την ερμηνεία ιστορικών γεγονότων όπως η ελληνική επανάσταση.

Εδώ και αρκετά χρόνια έχει αναδυθεί μία μαρξιστική ιστοριογραφία η οποία -στο πλαίσιο του δόγματος ότι «η οικονομία κινεί την ιστορία»- θέλησε να εξηγήσει την επανάσταση του 1821 ως αποτέλεσμα οικονομικών και ταξικών παραγόντων. Επίσης, στο ίδιο πλαίσιο της ιστορικό-υλιστικής προσέγγισης έχει ριζωθεί μία φιλελεύθερη ερμηνεία που εντάσσει και την ελληνική επανάσταση στο πλαίσιο των κοινωνικών επαναστάσεων που ξεκίνησαν τον 18ο αιώνα (γαλλική, αμερικανική). Η αλήθεια είναι ότι πολλοί εκπρόσωποι του λεγόμενου νεοελληνικού διαφωτισμού είχαν επηρεαστεί από τις ιδέες της γαλλικής επανάστασης όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Άνθιμος Γαζής, ο Ρήγας Φεραίος και άλλοι.

Όμως, αυτό που αγνοούν οι παραπάνω προσεγγίσεις είναι πως η ελληνική επανάσταση αναπτύχθηκε πάνω σε τελείως διαφορετικές βάσεις και διαφορετικά δεδομένα, τα οποία την κάνουν να διαφοροποιείται από τη γαλλική ή την αμερικανική επανάσταση. Η πρώτη και προφανής διαφορά είναι πως στην ελληνική επανάσταση δεν ξεσηκώνεται μία τάξη (πχ. η αστική) έναντι μίας άλλης, όπως στην γαλλική, αλλά ένα έθνος ή γένος με διακριτή ταυτότητα και θρησκεία έναντι του κατακτητή του. Γι' αυτό βλέπουμε να συμμετέχουν στην επανάσταση από κοινού πρόκριτοι, καπεταναίοι, Φαναριώτες και απλός λαός.

Επίσης, η έννοια του έθνους στα καθ' ημάς, στις διάσπαρτες ελληνικές κοινότητες και στους ορθόδοξους λαούς της οθωμανικής επικράτειας, έχει τελείως διαφορετικό περιεχόμενο από το σημαινόμενο του έθνους που εισήγαγε η γαλλική επανάσταση. Ο Ρήγας -ο οποίος είναι ίσως ο μόνος Έλληνας διαφωτιστής με ενεργή συμμετοχή στις επαναστατικές διαδικασίες- επισημαίνει ότι το έθνος δεν είναι η ιδιότητα αναφοράς σε ένα ιστορικό παρελθόν και το ανήκειν σε ένα κράτος το οποίο επιβάλλει τη συλλογική ταυτότητα. Το έθνος για τον Ρήγα συνδυάζεται με την ελευθερία και όχι το ανήκειν. Δηλαδή ορίζει το έθνος ως την πολιτιστική ταυτότητα της ελεύθερης κοινωνίας που αυτοθεσμίζεται, γι' αυτό και εντάσσει μέσα στο ελληνικό έθνος και τους άλλους ορθοδόξους λαούς της βαλκανικής. Αυτή ήταν και επί αιώνες η γραμμή του πατριαρχείου, το οποίο επεδίωκε και ενίσχυε την πνευματική ανάπτυξη των ορθοδόξων λαών της αυτοκρατορίας με βάση την ελληνική παιδεία και ταυτότητα, ώστε να πραγματοποιηθεί το όραμα της ένδοθεν κυριαρχίας του ελληνισμού, στο αυτοκρατορικό και όχι στενό εθνο-κρατικό πλαίσιο. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που ο πρώτος επαναστατικός στρατός του Υψηλάντη στις παραδουνάβιες ηγεμονίες αποτελούταν από Ορθοδόξους διαφορετικής καταγωγής. Αρχικός στόχος λοιπόν της επανάστασης δεν ήταν η δημιουργία ενός έθνους-κράτους στα όρια της αρχαίας Ελλάδος, αλλά η αλλαγή στη διοίκηση και την ταυτότητα της αυτοκρατορίας, με λίγα λόγια η ανασύσταση της Ρωμανίας (Βυζαντίου), που με βάση το σύνταγμα του Ρήγα θα κινούταν σε πολύ πιο δημοκρατικά δεδομένα από αυτά της πρώτης γαλλικής δημοκρατίας (πχ. η ιδιότητα του πολίτη ανήκει και στις γυναίκες, κάτι που δεν αποδεχόταν ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός).

Επιπλέον, η ελληνική επανάσταση δεν αναπτύχθηκε στο κλίμα του αντικληρικαλισμού όπως έγινε στη δύση. Και είναι φυσικό καθώς στην ορθόδοξη ανατολή ο κλήρος δεν σχετίστηκε ποτέ με την κοσμική εξουσία και με την επιβολή πεποιθήσεων. Η εκκλησία στα καθ' ημάς ήταν πάντα ένα λαϊκό σώμα, λειτούργησε θεσμικά -πέρα από ατομικές παρεκτροπές- χωρίς εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους, χωρίς πίνακα απαγορευμένων βιβλίων, χωρίς ιερά εξέταση. Έτσι λοιπόν δεν προκαλεί εντύπωση πως τα μοναστήρια αποτελούσαν σε πολλές περιπτώσεις τις βάσεις ανεφοδιασμού, παραγωγής φυσιγγίων και περιθάλψεως των επαναστατών, ούτε το γεγονός πως σχεδόν όλοι οι επιφανείς μοναχοί και ιερείς ήταν μυημένοι στη φιλική εταιρία και είχαν ενεργή συμμετοχή στον αγώνα.

Ο αφορισμός της επανάστασης από τον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε' που επικαλούνται πολλοί, προφανώς έγινε για πολιτικούς λόγους, προκειμένου να σωθούν τα εκατομμύρια των απροστάτευτων ορθοδόξων από την αντίδραση του Σουλτάνου. Παρ' όλα αυτά δεν είναι τυχαίο το γεγονός του απαγχονισμού του με εντολή του Σουλτάνου. Η ηρωική στάση του Γρηγορίου του Ε' φάνηκε όταν πλέον είχε ξεσπάσει η τουρκική αντίδραση στην επανάσταση και ο δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης Κωνσταντίνος Μουρούζης τον παρακινεί να φύγει για να γλυτώσει, όμως εκείνος απαντά: «ελπίζω αυτή τη φορά να το κάνουν» εννοώντας μάλλον ότι έτσι θα συγκινηθούν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και θα στηρίξουν την ελληνική επανάσταση.

Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι η επανάσταση του 1821 δεν ήταν η μόνη που έγινε κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Ήδη από το 1463 (10 χρόνια μετά την άλωση) ξεσπά το πρώτο επαναστατικό κίνημα στην Πελοπόνησσο και θα ακολουθήσουν δεκάδες εξεγέρσεις μέχρι τα Ορλοφικά του 1770. Επομένως, από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και μετά υπάρχει ένας διαρκής επαναστατικός αγώνας και ένας ασταμάτητος πόθος ελευθερίας «πάλι με χρόνια και καιρούς, πάλι δικά μας θα 'ναι», που προφανώς δεν έχει καμία σχέση και είναι πολύ προγενέστερος του Διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης.

Ο Κολοκοτρώνης άλλωστε το έχει γράψει στα απομνημονεύματά του ότι «Η Επανάστασις η εδική μας δεν ομοιάζει με τις άλλες». Παρ' όλα αυτά τα δεδομένα η ιστορική παρερμηνεία με βάση ιδεολογικά κίνητρα και κριτήρια και η δυτικότροπη ανάγνωση του γεγονότος της εθνεγερσίας συντηρείται ακλόνητη μέχρι σήμερα, παρά τις όποιες προσπάθειες αποδόμησής της. Κυριαρχεί στην πολιτική, στα πανεπιστήμια, στην εκπαίδευση γενικότερα, και είναι λογικό αφού το ίδιο το ελληνικό κράτος τελικά οργανώθηκε -από τη Βαυαροκρατία μέχρι σήμερα- μεταπρατικά, βάσει μίας ετεροκίνητης πολιτικής και ιδεολογικής συγκρότησης.