Πολιτική των σταυροφοριών: Ιερουσαλήμ και Κωνσταντινούπολη

Του Μάριου Νοβακόπουλου,

Έχει ξανά ασχοληθεί η εν λόγω στήλη με τις Σταυροφορίες της Καθολικής Εκκλησίας προς τη Μέση Ανατολή. Εδώ θα επιχειρηθεί μία ανάλυση τους από πολιτική άποψη, ως προς την αναγκαιότητα και τη σκοπιμότητα τους. Δηλαδή, το πόσο δικαιολογημένη ήταν μία εκστρατεία τέτοιας κλίμακας που κινητοποίησε το σύνολο δυνάμεων και πόρων της Δύσης, και κατά πόσο το Ισλάμ και όχι η Ρωμανία ήταν ο βασικός στόχος.

Η κήρυξη των Σταυροφοριών, αν εστιάσει κανείς στα γεγονότα περί την Α’ εξ αυτών, έχει από πίσω της έντονο πολιτικό παρασκήνιο. Ο πάπας Ουρβανός βρισκόταν σε πόλεμο με τον Γερμανό αυτοκράτορα και είχε εξωθεί κακήν κακώς από τη Ρώμη (για αυτό και η Σταυροφορία κηρύχθηκε στο Κλερμόντ της Γαλλίας). Η ύπαρξη αντιπάπα υποστηριζόμενου από τη Γερμανία αποτελούσε σοβαρή απειλή για την προσωπική εξουσία του Ουρβανού αλλά και την ενότητα της Αγίας Έδρας. Αξιοποιώντας την επιστολή-αίτημα αρωγής του Αλεξίου Κομνηνού στον αγώνα κατά των Τούρκων, ο Ουρβανός άλλαξε εκ βάθρων την ατζέντα, προσανατόλισε τις αντιμαχόμενες φατρίες ευγενών και ιπποτών προς έναν κοινό εχθρό και ανύψωσε το κύρος του ως ηγέτη της Χριστιανοσύνης και προϊστάμενο της ιερής πανστρατιάς.

Υπήρχε πολιτική και στρατιωτική αναγκαιότητα να γίνει εκστρατεία προς τους Αγίους Τόπους; Η απάντηση είναι μάλλον αρνητική. Η Ιερουσαλήμ είχε πέσει στα χέρια των μουσουλμάνων εδώ και αιώνες και λίγο είχε συγκινηθεί η δυτική Ευρώπη. Το σύνολο σχεδόν της προσπάθειας ανάσχεσης της ισλαμικής πλημμυρίδας είχε επωμιστεί η Ρωμανία, που βρισκόταν για το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξης της σε αδιάκοπο πόλεμο με το Χαλιφάτο και τις παραφυάδες του. Οι βαρβαρότητες των Τούρκων που διαδέχθηκαν την σχετικά ήπια αραβική κατοχή δεν αρκούν για να δικαιολογήσουν μία τέτοια εκστρατεία, ιδίως αφού το σύνολο σχεδόν των χριστιανών της Μέσης Ανατολής θεωρούντο αιρετικοί από την Πρεσβυτέρα Ρώμη (Ελληνορθόδοξοι, Μονοφυσίτες, Νεστοριανοί κ.α.). Αντίθετα, οι Σταυροφορίες αποπροσανατόλιζαν τον αντιμουσουλμανικό αγώνα από ένα μέτωπο φλέγον και πολύ σημαντικό, αυτό της Ισπανίας. Στην Α’ Σταυροφορία μάλιστα δημιουργήθηκε πανικός διότι με την κήρυξη άφεσης αμαρτιών για όσους εξεστράτευαν προς την Ιερουσαλήμ, άδειασε σχεδόν η Ισπανία από ιππότες, αναγκάζοντας στον Πάπα να υποσχεθεί και σε αυτούς τα ίδια μεταφυσικά προνόμια.

Οι Σταυροφόροι κατέλαβαν ολόκληρη την ακτογραμμή της Εγγύς Ανατολής, από την Αντιόχεια ως τη Γάζα. Μία απλή ματιά στο χάρτη δείχνει το πόσο εύθραυστη ήταν η φραγκολεβαντίνικη τάξη πραγμάτων. Τα σταυροφορικά κρατίδια ήταν στενές λωρίδες γης, με μηδενικό στρατηγικό βάθος και διαρκώς εξαρτώμενα από τη Δύση για βοήθεια. Απέναντι στις ανεξάντλητες ανθρώπινες εφεδρείες και πόρους του Ισλάμ, η Παποσύνη κήρυξε διαδοχικές Σταυροφορίες που συνήθως κατέληγαν σε παταγώδη αποτυχία. Υπό μίαν έννοια, το όλο εγχείρημα ήταν μία τεράστια σπατάλη πόρων και ανδρών, που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν πολύ πιο ορθολογικά, για να αποκρούσουν την προς δυσμάς προέλαση της Τζιχάντ των Αράβων και των Σελτζούκων.

Και εδώ έρχεται η Ρωμανία. Η τεράστια αναστάτωση και συνακόλουθη δέσμευση ισλαμικών δυνάμεων που προκάλεσε η έφοδος των Σταυροφόρων στο Λεβάντε ωφέλησε την Κωνσταντινούπολη. Οι Κομνηνοί αυτοκράτορες εκμεταλλεύτηκαν την ταραχή για να ανακτήσουν μεγάλο τμήμα της Μικράς Ασίας. Όμως λίγη περεταίρω ανάγνωση καθιστά προφανές ότι οι σχέσεις των δύο μερών υπήρξαν τεταμένες. Από τις στρατιές της Α’ Σταυροφορίας που πέρασαν τη ρωμαϊκή επικράτεια λεηλατώντας και εν τέλει (αθετώντας τον όρκο τους) δεν απέδωσαν την Αντιόχεια και την Παλαιστίνη πίσω στην αυτοκρατορία, μέχρι τους πολέμους με το Βοημούνδο και το Ρενώ ντε Σατιγιόν, τις αψιμαχίες της Β’ και Γ’ Σταυροφορίες και φυσικά το ανοσιούργημα της Δ’, που άλωσε τη Βασιλεύουσα και κατέλυσε για 57 έτη τη Ρωμανία. Οι Φράγκοι ιππότες έδωσαν τη χαριστική βολή στην αυτοκρατορία, αλλά κατά πόσο ισχύει αυτό που μας έμαθαν στο σχολείο, ότι πρόσχημα ήταν η απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ και βασικός στόχος εξ’ αρχής ήταν η κατάκτηση της Ρωμανίας και η υποταγή της Ορθοδοξίας;

Από την ιδιοποίηση του ρωμαϊκού ονόματος από τον Καρλομάγνο και τον Όθωνα, ως τις νορμανδικές επιδρομές στην Ιταλία και την Ήπειρο, η αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης έγινε στόχος υπονόμευσης ή και ανοικτού πολέμου πολλές φορές. Αυτό όμως απέχει από το να συμπεράνει κανείς πως σε ολόκληρη την περιπέτεια των Σταυροφοριών, κύριος στόχος ήταν η Ρωμανία και η Εκκλησία της. Μακροσκοπικά παρατηρώντας, τα επεισόδια φραγκο-ρωμαϊκών τριβών και πολέμων είναι λεπτομέρειες και υποσημειώσεις σε μία ατελείωτη σειρά εκστρατειών στη Συρία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και την… Τυνησία. Μετά τα μέσα του 12ου αιώνος οι σχέσεις Ρωμανίας-Δύσης ετρώθησαν ανεπανόρθωτα, κάτι που οδήγησε σε κατάρρευση της συνεργασίας και εν τέλει στα γεγονότα της Δ’ Σταυροφορίας. Έκτοτε, οι Ρωμαίοι έγιναν θεμιτός στόχος για τους Δυτικούς, και υπέφεραν τα πάνδεινα από κατοχή και πολέμους. Όμως, αντικειμενικά ομιλώντας, δεν ήταν οι πρόγονοι μας ο βασικός στόχος των Σταυροφοριών. Προσετέθησαν στο “μενού” στην πορεία.

Αναδημοσίευση από Νέα Πολιτική