Βυζαντινοί, άρα Ευρωπαίοι

Του Μάριου Νοβακόπουλου, Φοιτητή στο τμήμα Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Η σχέση ημών των Νεοελλήνων με το βυζαντινό μας παρελθόν είναι συχνά άβολη. Μέσα στην αγωνία μας να γίνουμε αποδεκτοί από τα δυτικά έθνη στην οικογένεια των πεπολιτισμένων Ευρωπαίων, συχνά νιώθουμε ότι η μεσαιωνική και μεταμεσαιωνική μας παράδοση, εδραζόμενη στην ιστορική μνήμη, τις κοινωνικές δομές και τη θρησκευτική κληρονομιά της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, μας κρατάει πίσω. Αντίθετα η λατρευτή στη Δύση αρχαία Ελλάδα προτιμήθηκε ως πρωτεύον σημείο αναφοράς της εθνικής ταυτότητας, μολονότι σαφώς λιγότερο δόκιμο και άμεσο με τον ζώντα Ελληνισμό. 

Και όμως το βυζαντινό πολιτιστικό φορτίο καθόλου δεν αντιτίθεται στη συνείδηση του ανήκειν στην Ευρώπη. Υπάρχει φυσικά διαφοροποίηση στα ιστορικά βιώματα και τη συνακόλουθη διαμόρφωση του εθνικού χαρακτήρα, κάτι όμως συμβατό με την υγιή πολιτιστική ποικιλομορφία της Γηραιάς Ηπείρου. Αντιθέτως, στο πρόσωπο του Βυζαντίου συναντώνται πλήρως τα στοιχεία που συνθέτουν την «ευρωπαϊκότητα», με τρόπο διαφορετικό από όπως τα βίωσε η (πολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά κυρίαρχη) Βόρεια και Δυτική Ευρώπη, αλλά μοναδικό και ενδεικτικό της προσαρμοστικής ικανότητας και συνθετικής δημιουργικότητας του Γένους.

Ο Γάλλος ποιητής και φιλόσοφος Paul Valery όρισε τρία συστατικά στοιχεία που διαμόρφωσαν και ορίζουν την έννοια της Ευρώπης, του Ευρωπαίου και του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ήταν η αρχαία Ελλάδα, η Ρώμη και ο Χριστιανισμός. Η ευρωπαϊκή πρόοδος βασίστηκε πάρα πολύ στον πολιτισμό και τα επιτεύγματα της αρχαίας Ελλάδας σε επίπεδο επιστημών, τέχνης και σκέψης. Η ποίηση της Σαπφούς και του Ομήρου, η δραματουργία του Ευρυπίδου και του Σοφοκλέους, η ιστοριογραφία του Θουκυδίδου και ο φιλοσοφικός στοχασμός του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους υπήρξαν οι βάσεις για την πνευματική και διανοητική διάσταση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι Περσικοί πόλεμοι ως πρότυπο της αέναης πάλης της Δύσης με την Ασία, η Αθήνα ως παράδειγμα πολιτικής προόδου και ελευθερίας και η Σπάρτη ανδρείας και πειθαρχίας, όλα απέκτησαν ξεχωριστή θέση στην κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα.

Ύστερα ήρθε η Ρώμη. Η πρώτη αυτοκρατορία που ένωσε ένα μεγάλο κομμάτι της ηπείρου, διέδωσε τον ελληνικό αλλά και το δικό της πολιτισμό και με τον τρόπο αυτό δημιούργησε δεσμούς έθους και τρόπου ανάμεσα σε πλήθος λαών. Από τη Βρετανία ως τη Μαύρη θάλασσα εδραιώθηκε ένα κοσμοσύστημα το οποίο στηρίχθηκε στα μεγάλα επιτεύγματα του ρωμαϊκού πολιτισμού: την τελειοποιημένη στρατιωτική τέχνη, την άρτια νομική επιστήμη και διοικητική οργάνωση. Με πρότυπο τους Έλληνες, οι Ρωμαίοι ανέπτυξαν επίσης σημαντική τέχνη, πρωτοποριακή αρχιτεκτονική και μία αξιόλογη πολιτική και λογοτεχνική γραμματεία (Κικέρων, Βιργίλιος, Οβίδιος κ.α.). Το ελληνορωμαϊκό πνεύμα υπήρξε η βάση επί της οποίας γεννήθηκε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός.

Τέλος, η Ευρώπη κατά την ύστερη αρχαιότητα και τον πρώιμο Μεσαίωνα απέκτησε μία ενιαία πίστη, το Χριστιανισμό. Ο Χριστιανισμός, αφού άντεξε σκληρούς διωγμούς επί αιώνες, αναδύθηκε ως η κυρίαρχη θρησκεία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και μέσα από τη δραστήρια ιεραποστολική δράση της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης εξαπλώθηκε σε όλην την ήπειρο, από την Ιρλανδία ως το Βόλγα. Ο χριστιανισμός αποτέλεσε ένα πολύ ισχυρό στοιχείο κοινής αναφοράς για τα κράτη και τους λαούς της Ευρώπης, καθώς δημιούργησε παρόμοια βάση δικαίου και ηθικής, κοινή καλλιτεχνική και φιλολογική έμπνευση και την αίσθηση του ανήκειν σε μία ενιαία κοινότητα. Η Ρώμη έγινε ξανά το κέντρο της Δυτικής Ευρώπης, αυτή τη φορά όμως με την έννοια της πνευματικής και εκκλησιαστικής αρμοδιότητας του Πάπα. Η Δυτική Εκκλησία υπήρξε ένας πανίσχυρος θεσμός που, παρά τους διαρκείς πολέμους, κρατούσε σε έναν βαθμό ενωμένη και συνεννοήσιμη τη «societas christiana» και συντηρούσε δομές πρόνοιας. Το εκπαιδευτικό της δίκτυο, με δεκάδες πανεπιτήμια και εκατοντάδες μονές με δραστήρια scriptoria, είχε κομβικό ρόλο στη διάσωση της ελληνορωμαϊκής κληρονομιάς και την ανάπτυξη της μάθησης και της τέχνης, που αργότερα θα οδηγήσει στην Αναγέννηση και την Επιστημονική επανάσταση. Η Μεταρρύθμιση αργότερα άλλαξε το τοπίο της ηπείρου ριζικά, ανοίγοντας το δρόμο για το έθνος κράτος και τον καπιταλισμό.

Γυρνώντας στο Βυζάντιο, βλέπουμε ότι η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης στήριζε την υπόσταση και την ταυτότητα της στα ίδια τρία στοιχεία. Ήταν η συνέχεια του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με την ίδια ρωμαϊκή διοίκηση, νομοθεσία και πολεμικό ήθος. Το νομικό σύστημα ολόκληρης σχεδόν της Ευρώπης βασίζεται στο Corpus Iuris Civilis, τη νομοθεσία του Ιουστινιανού. Το Βυζάντιο ήταν μία αυτοκρατορία ελληνόφωνη και με σημαντικό εθνικό ελληνικό στοιχείο. Η αρχαιοελληνική φιλοσοφία και γραμματεία ήταν η βάση του εκπαιδευτικού συστήματος και σημαντικό βοήθημα ακόμη και στη θεολογία. Και βεβαίως το Βυζάντιο ήταν η καρδιά του Ανατολικού Χριστιανισμού, τον οποίο διεμόρφωσε, διεφύλαξε και διέδωσε σε πλήθος λαών. Η Ορθοδοξία διαπερνούσε κάθε πτυχή του βυζαντινού βίου, από την τέχνη και τους νόμους ως τις καθημερινές συνήθειες και την κατανόηση του κόσμου. Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ φθάνει στο σημείο να αποκαλέσει το Βυζάντιο ως το πρώτο ευρωπαϊκό κράτος, καθώς πρώτο συγκέντρωσε και τα τρία συστατικά της «ευρωπαϊκότητος». Το Βυζάντιο πάντοτε θεωρείτο κομμάτι του ευρωπαϊκού και χριστιανικού κόσμου του μεσαίωνος, ακόμη και όταν οι θεολογικές έριδες και οι πολιτικές και πολεμικές συγκρούσεις προκαλούσαν ρήγματα και μίση. Η συμμετοχή του στην ευρωπαϊκή ιστορία είναι αδιαμφισβήτητη και τεράστιας σημασίας, από τη συμβολή στην διάσωση των ελληνικών γραμμάτων και διάδοση του Ευαγγελίου, μέχρι την λειτουργία του ως κυματοθραύστης των βαρβαρικών και ισλαμικών επιδρομών προς τη Δύση.

Είναι λοιπόν απολύτως προφανές πως η βυζαντινή μας παράδοση και πολιτιστική κληρονομιά όχι απλά δεν θέτει εν αμφιβόλω αλλά ενισχύει τη θέση πως η Ελλάδα ανήκει στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ευρώπη δεν είναι μόνο ένα πράγμα, μία αντίληψη και ένας ομοιόμορφος πολιτισμός. Είναι ένα πολύχρωμο μωσαϊκό από διαφορετικούς λαούς, έθιμα, φιλοσοφικά και θεολογικά ρεύματα, ιστορίες και παραδόσεις. Μπορεί να μην έχουμε ταυτόσημο ή έστω παραπλήσιο πολιτισμό με τη Δυτική Ευρώπη, και σίγουρα η βυζαντινή ιστορία συνέβαλε σε αυτό. Όμως αυτό δεν μας κάνει λιγότερο Ευρωπαίους από έναν Ολλανδό ή έναν Ελβετό.

Αναδημοσίευση από Νέα Πολιτική