Πὀθεν το «Πόθεν έσχες»; του Σαράντου Καργάκου

Άρθρο του Σαράντου Καργάκου στην εφημ. Κόντρα, 4/6/16

Εἶναι πολὺ γελασμένος ὅποιος νομίζει ὅτι τὸ περιβόητο «Πόθεν ἔσχες» εἶναι εὕρημα τῶν δικῶν μας καιρῶν, λόγω τοῦ σκανδαλώδους βίου καὶ πλουτισμοῦ κάποιων πολιτικῶν. Πολύ πρὸ ἡμῶν εἶχε καθιερώσει τοῦτο τὸ σύστημα ἐλέγχου ὁ φαραὼ Ἄμασις (569-529 π.Χ.), προκειμένου νὰ ἐπιβάλει ἀμάσεια στοὺς ἀνόμως πλουτίζοντες ὑπηκόους του. Σύμφωνα μὲ τὸν Ἡρόδοτο (2,177) ὁ ἐν λόγῳ Ἄμασις εἶχε καθιερώσει νόμο, βάσει τοῦ ὁποίου κάθε Αἰγύπτιος ἦταν ὑποχρεωμέ­νος νὰ δείξει καὶ νὰ ἀποδείξει ἐνώπιον τοῦ Νομάρχη (καὶ τέτοιους ἡ Αἴγυπτος εἶχε πολλούς) τὸ «πόθεν» (=ἀπὸ ποῦ) πορίζεται τὰ πρὸς τὸ ζῆν. Σὲ περίπτωση ποὺ κάποιος δὲν μποροῦσε νὰ ἀποδείξει ὅτι τὰ «κεκτημένα» εἶχαν ἀποκτηθεῖ μὲ δίκαιο τρόπο, τοῦ ἐπιβαλλόταν ἡ ποινὴ τοῦ θανάτου. Κατὰ τὸν αὐτὸν Ἡρόδοτο, ὁ Σόλων ποὺ «πολλῶν ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω», παρέλαβε τοῦτο τὸν νὸμο ἀπὸ τοὺς Αἰγυπτίους καὶ, ὡς νομοθέτης τῶν Ἀθηνῶν, θέσπισε τὸν ἴδιο νόμο γιὰ τοὺς συμπολίτες του, οἱ ὁποῖοι τὸν διατηροῦν συνεχῶς καὶ τὸν θεωροῦν ἄμεμπτον («Τῷ ἐκεῖνοι αἰεὶ χρέωνται, ἐόντι ἀμώμῳ νόμῳ»). Ὁ πολύτιμος Ἀθήναιος μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ἀνάλογος νόμος ἴσχυε καὶ στὴν Κόρινθο: Ὅποιος ζοῦσε πολυτελῶς, χωρὶς νὰ ἔχει προσόδους, παραδινόταν στὸν δήμιο. Τὸ ἴδιο γινόταν γιὰ ὅποιον ἀσκοῦσε τὸ ἐπιτήδευμα τοῦ λωποδύτη ἤ τοῦ τυμβωρύχου στὴ διάρκεια τῆς νύκτας («λωποδυτεῖν τὰς νύκτας ἤ τυμβωρυχεῖν»). Ἐπίσης στὸν δήμιο παραδινόταν ὅποιος διέδιδε συκοφαντίες ἤ ψεύδη στὴν ἀγορὰ («ἤ συκοφαντεῖν κατ’ ἀγορὰν ἤ μαρτυρεῖν ψευδῆ»). Σκεφθεῖτε νὰ ἴσχυε τέτοιος νόμος «παρ’ ἡμῖν». Δὲν θὰ ἔμενε στὸν τόπο μας ψυχή!

Ἀλλ’ ἄς ἐπανέλθουμε στὴν ἀρχαία Ἀθήνα. Στὴ νομοθεσία της ὑπῆρχε ἡ ὑποχρέωση τῆς «ἀπογραφῆς», ποὺ ἀφοροῦσε τὶς ἐξῆς περιπτώσεις: Πρῶτον, ὅτι κάποιος κατεῖχε πρᾶγμα τοῦ δημοσίου, χωρὶς νὰ τὸ ἔχει ἀγοράσει. Δηλαδή τὸ κατακρατοῦσε παράνομα. Ἐξυπακούεται ὅτι, ἄν τοῦτο ἀποδεικνυόταν ἀληθὲς, ὁ παράνομα κάτοχος ὑποχρεωνόταν –μὲ τὶς δέουσες βέβαια κυρώσεις– νὰ τὸ ἀποδώσει στὴν πολιτεία. Δεύτερον, δημευόταν ἡ περιουσία αὐτοῦ ποὺ εἶχε χρέη πρὸς τὸ δημόσιο. Ὁ καταγγελόμενος καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ὑποχρεωνόταν νὰ κάνει ἀπογραφὴ τῆς περιουσίας. Καὶ ἄν δὲν φαινόταν εἰλικρινὴς, ξεκινοῦσε μιὰ δικαστικὴ διαδικασία ποὺ λεγόταν «ἡ τῆς ἀπογραφῆς γραφὴ». Γραφὴ στὴ νομικὴ γλῶσσα τῶν Ἀθηναίων λεγόταν ἡ ἔγγραφη καταγγελία γιὰ δημόσιο ἀδίκημα.

Στὴ Ρώμη, προκειμένου γιὰ τὶς ὕπανδρες γυναῖκες ἴσχυε τὸ «Unde hobet» (=πόθεν κατέχει), ἀλλ’ ἡ περίπτωση εἶναι ἐξαιρετικὰ περίπλοκη καὶ «ἐάσμεν αὐτὴν χαίρειν». Τὴν ἀφήνουμε νὰ πάει στὸ καλό. Ἔτσι ἐρχόμαστε πάλι στὴν Ἑλλάδα τῶν νεότερων καιρῶν. Κατὰ τὴν Δ’ Ἐθνοσυνέλευση τοῦ 1925 ὑποβλήθηκε πρόταση νόμου «περὶ εἰδικῆς ἐξετάσεως ὅλων τῶν ἀπὸ 15 Δεκεμβρίου 1923 κυβερνήσεων». Μιὰ ἄλλη πρόταση περὶ τοῦ «πόθεν ἔσχες», ὑποβλήθηκε ἀπὸ τὸν βουλευτὴ Μοσχούλα, ἀλλὰ δὲν ἔγινε ἀποδεκτή. Ὀφείλουμε νὰ ὁμολογήσουμε ὅτι ἡ ὕπαρξη νόμου περὶ τοῦ «πόθεν ἔσχες» μὲ ἀπόλυτη ἀκρίβεια, εὐκρίνεια καὶ ἀποτελεσματικό­τητα εἶναι πρᾶγμα δυσχερές. Τουλάχιστον αὐτὸ μᾶς δείχνει ἡ ἀναποτελεσματικότητα τῆς παροῦσας ἐποχῆς, ὅπου ὁ νόμος λειτουργεῖ ὑπὲρ τῆς σκανδαλοθηρίας καὶ τοῦ κουτσομπολιοῦ καὶ κατ’ ἐλάχιστον ὑπὲρ τῆς ὁμαλῆς δημοκρατικῆς λειτουργίας καὶ τῆς καθαριότητας τοῦ δημόσιου βίου. Τὸ ζήτημα εἶχε ἐπαναμελετηθεῖ τὸ 1931 ἀπὸ τὴν κυβέρνηση Ἐλευ. Βενιζέλου. Ὡς βάση γιὰ τὴν τότε συζήτηση κρίθηκε ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ ἀσκεῖται ἔλεγχος γιὰ τὴν ἐξακρίβωση τῆς περιουσιακῆς καταστάσεως πολιτικῶν προσώπων καὶ δημοσίων ὑπαλλήλων. Εἶχαν ξεσπάσει τότε κάποια σκάνδαλα, ὅπως αὐτὸ μὲ τὰ χάπια τῆς κινίνης. Ἀλλὰ τὸ ζήτημα κόλλησε στὰ διαδικαστικά. Μεταπολεμικὰ, καὶ χάρη στὸ Σχέδιο Μάρσαλλ, ποὺ ὀνομάστηκε χλευαστικὰ «Σχέδιο... μάσα», τὰ σκάνδαλα ἔγιναν πολυπληθέστερα καὶ πάμπολλοι ἐπλούτισαν ἀνόμως. Ἐπιβλήθηκαν κάποιες τιμωρίες (στὴ μνήμη μου παραμένει ἀκόμη ἡ ἐπιθεωρησιακὴ σάτιρα γιὰ κάποιον Μπακόπουλο), ἀλλὰ ἡ ἀπόδοση δικαιοσύνης ἦταν ἰσχνότερη καὶ ἀπὸ τὴν πλέον ἰσχνὴ ἀγελάδα τοῦ φαραὼ, ἐνῶ ἐκεῖνοι ποὺ ἔτρωγαν, παχύνονταν συνεχῶς (τὸ παχύνομαι ἐδῶ μὲ τὴν οἰκονομικὴ ἔννοια). Τὸ «πόθεν ἔσχες» ποὺ ψηφίστηκε κατὰ τὰ τελευταῖα χρόνια, ἀπέδωσε ἐλάχιστα. Πόσοι καταληστεύσαντες τὸν δημόσιο πλοῦτο φιλοξενοῦ­νται στὶς φυλακές; Ἀρκοῦν γιὰ τὴ μέτρησὴ τους τὰ δάκτυλα τοῦ ἑνὸς χεριοῦ. Μήπως πρέπει νὰ ξαναδοῦμε τὸν νόμο τοῦ Ἀμάσιος, γιὰ νὰ κοπεῖ ἡ μάσα;