«Επίστρατοι», ένα «τέκνον» του Εθνικού Διχασμού που διχάζει

Του Νίκου Παππά, Φοιτητή Πολ. Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Φέτος, στις 5 Ιουνίου 2016, συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την ίδρυση των «Επιστράτων»

Η Ελλάδα, μετά τους νικηφόρους Βαλκανικούς πολέμους και τους προσωπικούς θριάμβους των Βενιζέλου-Βασιλέως Κωνσταντίνου, φτάνει στην εποχή του Εθνικού Διχασμού του 1914-1917 και η χώρα χωρίζεται για άλλη μια φορά στα δύο. Το 1916, μάλιστα, ο Εθνικός Διχασμός θα φτάσει στο αποκορύφωμά του το 1916 με τα «Νοεμβριανά». Μεγάλη συμμετοχή στα Νοεμβριανά, θα έχουν οι «Επίστρατοι», μια οργάνωση βαθιά αντί-Βενιζελική και φιλό-Βασιλική.

Ο επίσημος τίτλος των Επιστράτων ήταν «Πανελλήνιος Σύνδεσμος Εφέδρων» (Π.Σ.Ε.) και ιδρύθηκε επίσημα στις 5 Ιουνίου του 1916, καθώς τότε ψηφίστηκε το καταστατικό του Συνδέσμου. Παρότι, σύμφωνα με το καταστατικό του, σκοπός της ιδρύσεως του ήταν η πρόνοια για τους εφέδρους και τις οικογένειές τους, στην πραγματικότητα αιτία της δημιουργίας τους ήταν, έναν μήνα πριν, η επιβολή από την Entente στον Βασιλέα Κωνσταντίνο για γενική αποστράτευση πολλών φιλοβασιλικών αξιωματικών. Οι αξιωματικοί αυτοί ήταν σχεδόν όλοι μάχιμοι και είχαν συμμετάσχει λίγο νωρίτερα στους Βαλκανικούς πολέμους. Έτσι, με την κίνησή τους αυτή, οι «σύμμαχοι» αποστερούσαν από την χώρα σημαντικό έμψυχο υλικό που θα μπορούσε να βοηθήσει την χώρα σε περίπτωση συμμετοχής της στον Α᾽ παγκόσμιο πόλεμο. Όπως ήταν φυσικό, η παρέμβαση αυτή σήκωσε θύελλα αντιδράσεων. Όμως η παρέμβαση αυτή δεν μπορεί να συγκριθεί με την παρέμβαση στην οποία θα προχωρήσουν οι «σύμμαχοι» λίγους μήνες μετά...

Ένα θέμα το οποίο υπάρχει διαφωνία είναι για το κατά πόσο ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν ηγέτης του κινήματος αυτού, όπως είχε υποστηρίξει ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε άρθρο του κατά του Μεταξά. Παρά τις απόψεις που έχουν αναπτυχθεί περί τούτου, κάτι τέτοιο δεν έχει αποδειχτεί. Όμως κατά πάσα πιθανότητα ήταν κάτι σαν ανεπίσημος αρχηγός τους, και εγκέφαλος του κινήματος για μεγάλο διάστημα. Το παραδεχόταν άλλωστε και ο ίδιος. Όταν ο Βενιζέλος τον κατηγόρησε σε άρθρο του, ο Μεταξάς απήντησε: «Ο κ. Βενιζέλος με κατηγόρησε και με κατηγορεί́ σήμερον, ότι υπήρξα ο οργανωτής της κινήσεως ταύτης. Αλλ’' αυτό́ το θεωρώ́ εγώ́ τιμήν μου. Ναι! την κίνησιν εδημιούργησε μόνη της ολόκληρος η ελληνική́ νεολαία της εποχής εκείνης. Και εγώ́ ετέθην εις την υπηρεσίαν αυτής και ηγωνίσθην μετά πλήθους άλλων αλησμόνητων συνεργατών, όπως λάβη ωργανωμένην μορφήν. Την ελάμβαναν άλλως τε και μόνη της». Μια άλλη αναφορά για τους επίστρατους, έκανε ο Μεταξάς σε γράμμα προς την σύζυγό του μετά την επιστροφή́ του στην Ελλάδα από́ την εξορία: «Ευχαριστήθηκα δι' ένα πράγμα. Ευρήκα τον ελληνικόν λαόν, δηλαδή́ τον μικρόν κοσμάκην πολύ́, πάρα-πολύ́ ανώτερον από́ ό,τι τον ενόμιζα και από́ ό,τι τον παρίστανον. Α! μορφωμένοι τάξεις. Ιδίως η κυρία ζύμη του, θαυμάσια ζύμη, είναι οι Επίστρατοι. Και θα είναι αιωνία δόξα μου η οργάνωσίς των. Δόξα, την οποίαν δεν ειμπορούν να μου κλέψουν, αφού́ μου την αναγνωρίζει η απόφασις που με κατεδίκασεν εις θάνατον». 

Για την δράση των «Επιστράτων» υπάρχουν δύο κυρίαρχες αναγνώσεις. Οι φίλο-Βενιζελική ανάγνωση και η φίλο-Βασιλική (ή και φίλο-Μεταξική). Είναι πολύ σημαντικό, πρώτα απ’ όλα, να σημειώσουμε ότι οι «Επίστρατοι» ήταν άνθρωποι από την μεσαία κοινωνική τάξη και στρέφονταν κατά των αστών, οι οποίοι ανήκαν και κατά κύριο λόγο στο Βενιζελικό στρατόπεδο. Επίσης, στόχος τους ήταν να αντιδράσουν στην επέμβαση της Entente στα εσωτερικά της χώρας και θεωρούσαν εθνική μειοδοσία να καθορίζουν οι ξένες δυνάμεις την εξωτερική πολιτική της Ελλάδος. Η προσήλωσή τους στον Βασιλέα Κωνσταντίνο ήταν μεγάλη και ήταν υπέρ της μοναρχίας αλλά και κατά του πολέμου (ήταν υπέρ της ουδετερότητος στον Α᾽ παγκόσμιο πόλεμο).

Οι «Επίστρατοι» αναπτύχθηκαν σε πολλές περιοχές στις οποίες και λειτούργησαν ως άμυνα στην βιαιότητα των Βενιζελικών. Μέχρι το 1917 οι «Επίστρατοι» είχαν φτάσει τα 200.000 μέλη, και πρώτη φορά έκαναν αισθητή την παρουσία τους στις 30 Ιουνίου, όταν σε πυρκαγιά που ξέσπασε στο Τατόι διέσωσαν τον Βασιλιά, ενώ συνεχώς τον δοξολογούσαν σε άρθρα τους. «Μάχαιραν έδωκες, μάχαιραν θα λάβης» έγραφε το κύριο άρθρο τής ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ στις 14 Ιουνίου, δίνοντας το μήνυμα ότι στόχος τους είναι να πατάξουν κάθε αντίπαλο του Βασιλέως, αν χρειαστεί, και με ωμή βία.

Η μεγάλη στιγμή των «Επιστράτων» θα έρθει στις 18 και 19 Νοεμβρίου, δηλαδή στα «Νοεμβριανά». Οι Αγγλογάλλοι θα κάνουν κατάληψη στο λιμάνι του Πειραιώς, και θα αρχίσουν βομβαρδισμό εναντίον του Πειραιώς και των Αθηνών. Ο βασιλιάς δεν θα αντιδράσει, όμως ο λαός με επικεφαλής τους Επίστρατους θα αποκρούσει και θα πετάξει τους Αγγλογάλλους στην θάλασσα. Μετά την νίκη αυτή, οι Επίστρατοι θα εξαπολύσουν επιθέσεις σε όλη την Αθήνα εναντίον των Βενιζελικών. Ο στρατιωτικός Κωνσταντίνος Βεντίρης, μάλιστα, θα γράψει χαρακτηριστικά «Από τής 19 μέχρι τής 23 Νοεμβρίου ωδηγούντο πλησίον του φθισιατρείου «Σωτηρία» Μικρασιάται ιδίως πρόσφυγες και έθανατώνοντο ώς κατάσκοποι εις την υπηρεσίαν των Αγγλογάλλων! Εδιώχθησαν από τούς Τούρκους διά να εύρουν άδικον τέλος εις την πρωτεύουσαν της Ελλάδος». Αυτές οι βιαιότητες θα εκτυλιχθούν και σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα. Τα αντίποινα των Βενιζελικών θα έρθουν περίπου έναν χρόνο μετά, όταν τον Ιούνιο του 1917 ο Βενιζέλος θα επανέλθει, με την βοήθεια των «συμμάχων» στην εξουσία. 

Υπάρχει η άποψη ότι οι «Επίστρατοι» ήταν η πρώτη φασιστική οργάνωση στην Ελλάδα, τους συνδέουν με την μεταγενέστερη δικτατορία του Μεταξά και ακόμη και με τον Ιταλικό φασισμό και με τον Γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. Ο στρατιωτικός Κωνσταντίνος Βεντίρης θα τονίσει την συγγένεια των «Επιστράτων» με αυτά τα δύο καθεστώτα. Η αντίθεσή τους στην αστική τάξη, η παραστρατιωτική τους δομή και η μοναρχική-αντικοινοβουλευτική τους ιδεολογία ενισχύουν τις απόψεις αυτές. Πάντως, δεν μπορούμε να τους χαρακτηρίσουμε φασιστικό κίνημα, καθώς υπάρχουν πάρα πολλές διαφορές μεταξύ τους, έτσι πολλοί τους χαρακτηρίζουν προ-φασιστική οργάνωση.

Η δράση τους θα συνεχιστεί μέχρι το 1920, όταν τα φιλοβασιλικά κόμματα και ο Κωνσταντίνος θα επιστρέψουν στην εξουσία. Τότε θα λήξει, με την αυτοεξορία του Βενιζέλου, και πρακτικά ο Εθνικός Διχασμός, και οι «Επίστρατοι» θα διαλυθούν. Ήταν μια οργάνωση τέκνον του Εθνικού Διχασμού, και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να διχάζει την Ελληνική κοινωνία.

Οι «Επίστρατοι» θεωρώ ότι δεν πρέπει να κριθούν με Βενιζελικά ή Βασιλικά κριτήρια, ούτε με θετικούς ή αρνητικούς χαρακτηρισμούς. Ήταν μια υγιής αντίδραση, για πολλούς, στην βιαιότητα των Βενιζελικών, μια τρομοκρατική οργάνωση κατ᾽ άλλους. Αν τους δούμε υπό το πρίσμα της εποχής τους (δηλαδή του Εθνικού Διχασμού) ήταν άλλη μια ομάδα που στράφηκε εναντίον του άλλου στρατοπέδου, όπως τα ίδια έγιναν και από την άλλη πλευρά. Ο εμφύλιος ποτέ δεν μπορεί να επικροτείται, και έτσι, υπό το πρίσμα αυτό, και οι παραστρατιωτικές οργανώσεις που γεννήθηκαν τότε, είναι άλλη μια μαύρη σελίδα στην ιστορία αυτού του τόπου. Όμως μην ξεχνάμε ότι και τα δύο στρατόπεδα είχαν ανθρώπους που λίγο πριν είχαν πολεμήσει δίπλα-δίπλα στους Βαλκανικούς πολέμους, και είχαν διπλασιάσει την Ελλάδα. Και οι «Επίστρατοι» ήταν μέσα σε αυτούς. Οπότε αυτοί οι άνθρωποι ούτε προδότες, ούτε τσιράκια του Βασιλέως ήταν. Ήταν εκ των πολλών θυμάτων του Διχασμού. Ένας διχασμός που επηρέασε πάνω από το 50% του Ελληνικού πληθυσμού, και τον οδήγησε σε πολλά εγκλήματα ακόμη και κατά της ίδιας του της χώρας.