Υπάρχει ετρουσκική λογοτεχνία; Κι αν ναι, γιατί και πώς χάθηκε;

του Νικολάου Π. Παππά, Πολιτικού Επιστήμονος

Ένα ερώτημα που έχει πολλάκις τεθεί σχετικά με τον πολιτισμό των Τυρρηνών είναι το γιατί σήμερα δεν έχουν βρεθεί έργα ετρουσκικής λογοτεχνίας και πώς χάθηκαν τα κείμενα με τα θρησκευτικά τελετουργικά (όπως η Disciplina etrusca). Οι απαντήσεις δεν μπορούν να είναι κατηγορηματικές.

Πολλοί ετρουσκολόγοι θεωρούν ότι η λογοτεχνία των Ρασίννων (όπως αποκαλούσαν οι Ετρούσκοι τους ίδιους) έχει καταστραφεί σκοπίμως και δεν χάθηκε απλώς. Η θεωρία αυτή δεν έχει επιβεβαιωθεί, ούτε όμως έχει απορριφθεί καθώς πολλά στοιχεία τείνουν να οδηγήσουν προς την κατεύθυνση αυτή.
Ακόμη δεν έχουμε βρει τα στοιχεία που να απαντάνε επαρκώς σε κάποιο από τα ερωτήματα, εξαιτίας κυρίως της έλλειψης βιβλιογραφίας. Πόσα βιβλία είχαν γράψει οι Ετρούσκοι και ποια ήταν η φύση αυτής της λογοτεχνίας, εάν υπήρχε;

Το «λινό βιβλίο» που βρέθηκε σε αιγυπτιακή μούμια

Οι Φοίνικες είναι ένα παράδειγμα λαού ο οποίος χρησιμοποίησε την γραφή του κυρίως για εμπορικούς και θρησκευτικούς σκοπούς. Είναι και οι Ετρούσκοι ένα τέτοιο παράδειγμα; Μάλλον όχι, αφού σύμφωνα με τους Ρωμαίους και Έλληνες ιστορικούς η Ετρουρία είχε πλούσιο λογοτεχνικό υλικό, το οποίο όμως δεν έχουμε καταφέρει (ακόμη) να βρούμε.

Οι ετρουσκολόγοι που θεωρούν την καταστροφή των βιβλίων μια πραγματικότητα, κατηγορούν τους Χριστιανούς του 4ου αιώνος για τη συστηματική καταστροφή της ετρουσκικής λογοτεχνίας. Μην ξεχνάμε ότι τα ετρουσκικά τελετουργικά και η μαντεία είχαν υιοθετηθεί πλήρως από τους Ρωμαίους, οπότε δεν είναι διόλου απίθανο αυτό να οδήγησε στην πλήρη καταστροφή την λογοτεχνία τους από τους πρώτους Χριστιανούς που έβλεπαν τον πολιτισμό αυτό ως κίνδυνο.

Ο Αρνόβιος, ένας βορειοαφρικανός Χριστιανός απολογητής ο οποίος έζησε στα τέλη του 3ου με αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ., είχε γράψει χαρακτηριστικά: «Η Ετρουρία είναι ο δημιουργός και η μητέρα όλων των δεισιδαιμονιών».

Οι χρυσές πλάκες στους Πύργους (Caere)

Υπάρχουν ενδείξεις ότι μια σημαντική μερίδα της ετρουσκικής λογοτεχνίας καταστράφηκε συστηματικά μετά τον Θεοδωσιανό Κώδικα, καθώς η «παλαιά θρησκεία» χαρακτηρίστηκε ως ειδωλολατρία και έργο του διαβόλου.

Γενικά ο Θεοδωσιανός Κώδικας είχε στόχο την επιβολή της Ορθοδοξίας και την καταπολέμηση των αιρέσεων που την εποχή εκείνη είχαν αρχίσει να κερδίζουν έδαφος στην αυτοκρατορία (όπως ο Αρειανισμός). Χαρακτηριστικά, 65 διατάγματα απευθύνονταν σε αιρετικούς και σε εθνικούς.

Στα τέλη του 3ου με αρχές του 4ου αιώνος μ.Χ. ο Φλάβιος Στιλίχων, στρατηγός και αντιβασιλέας για λογαριασμό του αυτοκράτορα της Παλαιάς Ρώμης, Φλάβιου Ονώριου, έκαψε έναν αριθμό «παγανιστών τόμων» που περιελάμβανε ταγετικά βιβλία, τα οποία είχαν αποθηκευτεί στο Ναό του Απόλλωνα στη Ρώμη. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι ετρουσκικά έργα ήταν μεταξύ αυτών.

(Ας μην βιαστούν, πάντως, κάποιοι να αρχίσουν να κατηγορούν τους Χριστιανούς. Πολλά έργα έχουν χαθεί κατά τη διάρκεια πολέμων και οι Χριστιανοί είχαν δεχθεί τόσες διώξεις στο παρελθόν από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία που ήταν λογικό όταν πήραν τα ηνία του κράτους να προχωρήσουν σε αντίποινα. Κάθε καταστροφή έργων τέχνης είναι καταδικαστέα και εγκληματική αλλά θα πρέπει να θυμόμαστε ότι γινόταν από όλους τους λαούς και θα πρέπει να αντιλαμβανόμαστε το πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτά συμβαίνουν)

Ωστόσο υπάρχουν και άλλοι πιθανοί λόγοι που οδήγησαν στη εξαφάνιση της ετρουσκικής λογοτεχνίας και δεν μπορούμε να τα ρίχνουμε όλα στους Χριστιανούς. Για να κατανοήσουμε καλύτερα την τύχη της ετρουσκικής λογοτεχνίας, πρέπει πρώτα να δούμε πώς εξελίχθηκε η ρωμαϊκή γραφή. Η λογοτεχνία που σώζεται σήμερα προέρχεται από περίπου τον 2ο και τον 1ο αιώνα π.Χ..

Στην αρχαιότητα έγινε κάποια στιγμή αρκετά διαδεδομένη η χρήση του πάπυρου, όμως λόγω της ακρίβειάς του δεν ήταν πολύ συνηθισμένος, αφού μεγάλο μέρος του έπρεπε να εισαχθεί. Στην μεταγενέστερη Ρωμαϊκή περίοδο, ο πάπυρος άρχισε να αντικαθίσταται από την περγαμηνή, η οποία ήταν κατειργασμένο δέρμα ζώων, κυρίως κατσίκας. Η περγαμηνή ήταν σημαντική ανακάλυψη καθώς μπορούσε να ξαναχρησιμοποιηθεί πολλές φορές.

Η στήλη της Λήμνου

Μια διαδεδομένη γραφή στους Ετρούσκους φαίνεται ότι ήταν το λινό ύφασμα, το οποίο χρησιμοποιούνταν από τους Αιγύπτιους για την ταρίχευση των νεκρών (μούμιες). Μία αξιοσημείωτη ανακάλυψη του 20ου αιώνος ήταν το «Λινό βιβλίο», το οποίο έχει έκταση 1.300 περίπου λέξεων και είναι γραμμένο με μαύρο μελάνι.

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, οι Χριστιανοί μοναχοί περνούσαν δεκάδες ώρες της ζωής τους μεταφέροντας την αρχαία λογοτεχνία, ακόμη και θρησκευτικά κείμενα, από παπύρους σε περγαμηνές. Στην πραγματικότητα χάρη σε αυτούς τους μοναχούς σήμερα διαθέτουμε μια αρκετά μεγάλη βιβλιοθήκη λατινικής και αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Όμως τί γίνεται με την περίπτωση των Ετρούσκων;

Εάν θεωρήσουμε ότι οι Ετρούσκοι χρησιμοποιούσαν αρκετά το λινό ύφασμα ως μέσο για να γράφουν, το οποίο είχε ακόμη λιγότερες πιθανότητες επιβίωσης από τον πάπυρο, είναι πολύ πιθανό απλώς να καταστράφηκαν. Μην ξεχνάμε ότι οι Ετρούσκοι εξαφανίστηκαν τον 2ο αιώνα π.Χ. και λογικά κατά τον Μεσαίωνα οι μοναχοί θα ενδιαφέρθηκαν να σώσουν περισσότερο τα κείμενα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού παρά τα ετρουσκικά, τα οποία αν το σκεφτούμε θα τους ήταν και ακαταλαβίστικα.

Υπήρξαν παραδείγματα ετρουσκικών βιβλίων που βρέθηκαν σε τάφους στα Άγυλλα (Cerveteri στα ιταλικά ή Caisra στα ετρουσκικά). Αυτά είναι σημαντική απόδειξη ότι το λινάρι χρησιμοποιήθηκε παραδοσιακά από τους Ετρούσκους για τα κείμενά τους.

Το ζήτημα της εμβέλειας της ετρουσκικής λογοτεχνίας παραμένει αναπάντητο, αλλά είναι σαφές από άλλες πηγές ότι πρέπει να ήταν αρκετά μεγάλη.

Κατά τη διάρκεια της Ύστερης Ρωμαϊκής και της Πρώιμης Αυτοκρατορικής περιόδου θεωρήθηκε αρκετά σημαντικό για τους Ρωμαίους να στέλνουν τα αγόρια τους σε Ετρουσκικές σχολές για να λάβουν εκπαίδευση. Επιπλέον, ο Κενσορινός, Ρωμαίος γραμματικολόγος και συγγραφέας, από τον 3ο αιώνα μ.Χ. αναφέρεται στo έργο «Χρονικό της Ετρουρίας».

Γνωρίζουμε, τέλος, ότι αρκετά έργα για την ιστορία της Ετρουρίας επιβίωσαν σε γραπτή μορφή ακόμη και μέχρι την ύστερη αυτοκρατορική εποχή. Ο αυτοκράτορας Κλαύδιος θα γράψει την ιστορία της Ετρουρίας σε 20 τόμους. Αν αυτό το έργο βρεθεί σήμερα, θα μπορέσει να απαντήσει σε χιλιάδες αναπάντητα ερωτήματα των αρχαιολόγων και των ιστορικών. Όμως μέχρι τότε θα μπορούμε απλώς να κάνουμε υποθέσεις και να καταλήγουμε σε μη ασφαλή συμπεράσματα…

Πηγή: Ετρούσκοι, Τυρρηνοί ή Ρασίννες – Φίλοι Αρχαίας Ιστορίας